Het dood maken van medemensen door geestelijke gezonde soortgenoten is niet eenvoudig. Het vergt altijd een redenering, een legitimatie. En die is te vinden in een verwijzing naar de zeer hoge waarden die het omleggen, levend verbranden dan wel het doen exploderen van menselijke wezens rechtvaardigen. En uiteraard zijn ook de onwaarden, die door de daders aan de slachtoffers gehecht worden, ingrediënten voor legitimatie. Het gaat dan om karakteristieken als: onderontwikkeld, agressief, primitieve natuur, gevangene van religieuze en/of politieke indoctrinatie.
‘De menselijke tragedie’ , schrijft gedragswetenschapper Hans van der Dennen in Cahier 24 van het Studiecentrum voor Vredesvraagstukken, ‘is niet zo zeer dat Homo Sapiens zo’n agressief dier zou zijn, maar dat hij zo’n sociaal wezen is. Het menselijk vermogen tot rationaliseren , symboliseren en abstraheren tot opofferingsbereidheid en altruïsme, tot onvoorwaardelijke loyaliteit aan de ideologie van de ingroep, tot blinde gehoorzaamheid aan autoriteit, …….’ maken het menselijk geweld op gigantische schaal mogelijk’. Zijn conclusie: ‘het zijn de ‘goede’ bedoelingen’ van de mensheid, zijn hoge morele principia die naar Armageddon leiden’. En dat geldt niet alleen in oorlogstijd, maar ook voor de eenvoudige, toerekeningsvatbare individuele mens, die op zijn wijze door het elimineren van medemensen meent zijn of haar doel te bereiken dan wel te bevorderen. In oorlogstijd zorgen politieke, militaire en religieuze overheden, veelal ondersteund door massamedia, voor de nodige legitimiteit van het moorden. Voor de lone wolf gaat het overigens, net als in sommige oorlogen, veelal ook om een ideologie waarin de eigen superioriteit is vervat. Verwezen wordt naar zaken als nationaal belang, veiligheid, vrijheid, democratie, God, volk, vaderland, internationale rechtsorde, mensenrechten,(weder-)opbouw, vrede en vooruitgang. Het gaat om het behoud van een multi-etnisch Syrië, Noorwegen van de islam te redden, om een vrij en democratisch Afghanistan, om ‘the responsibility to protect de bedreigde burgers’, ook als olie, gas en militair- politieke waarden in feite de essentie van een conflict uitmaken.
Het slachtoffer is volgens de dader representant van het slechte, van het domme, van niet aflatende hebzucht en agressiviteit. Niet lang geleden meende een belangrijk deel van een christelijk, zeer ontwikkeld volk dat zij Übermenschen waren en sommige andere volken Untermenschen, dat wil zeggen geen mensen maar eerder ongedierte dat verdelgd diende te worden. Hoe meer de ander gedehumaniseerd kan worden, des te gemakkelijker het is de ander te elimineren. Vluchtende Irakese militairen en burgers werden - tijdens de Tweede Golfoorlog op weg van Koeweit naar Basra - vanuit de lucht grotendeels door de Amerikaanse luchtmacht vernietigd. De bombardementen gingen de boeken in onder de naam ’kalkoenschieten’. Ik herinner mij de overbrommende eskaders geallieerde bommenwerpers, die in de Tweede Wereldoorlog op weg naar Duitse steden waren om mannen, vrouwen en kinderen levend te verbranden of uiteen te rijten. Het was muziek in onze oren en het plaatje van de in koelen bloede vermoorde medemensen vermocht niet door te komen.
Breivik is in goed gezelschap. Als het om massamoordenaars gaat, staat hij echter wel helemaal achter in de rij. Er zijn immers een massa massamoordenaars, die heel wat meer onschuldige zielen op hun geweten hebben tot aan tientallen miljoenen toe. Met Stalin melden zich Hitler en Mao en op afstand, volgens de historicus Houwink ten Cate, lieden als Saddam Hoessein, Kim il Sung, keizer Hirohito, Leopold II, Lenin, Pol Pot, Idi Amin, Mussolini, Tito, Karadzic, Soeharto, Franco en Atartürk. Voor Nederland zouden Jan Pierterszoon Coen, Van Heutz en Colijn voor een zeer bescheiden plaats kunnen opteren, waarbij we dan de politiek en publiek verantwoordelijke opdrachtgevers en wegbereiders voor de laatste koloniale onderdrukkingsoorlog, mannen als Romme en Beel, hier maar zekerheidshalve ongenoemd laten.
Met Breivik hebben we het niet over de met terugwerkende kracht aan te wijzen massamoordenaar, maar over iemand die op het moment van zijn daad als zodanig erkend wordt door zowel de autoriteiten als de publieke opinie. Hij is degene die ook het feitelijk handwerk heeft verricht en is opdrachtgever en uitvoerder tegelijk. Zulks in tegenstelling tot vele andere politiek-ideologisch gemotiveerde massamoordenaars, die het feitelijk doodmaken aan hun ondergeschikten overlieten. Breivik heeft geen miljoenen mensenlevens op zijn geweten , slechts 77. Toch schokte het de publieke opinie, niet alleen in Noorwegen maar over de gehele wereld. Sensationeel nieuws vervult diverse functies waaronder het voorzien in recreatieve behoeften. Moord en doodslag brengt je even uit de sleur van alledag. Dat is een functie die het nieuws van een grootschalige terroristische aanslag, een aardbeving met 8 of meer op de schaal van Richter in stedelijk gebied en het overlijden van de paus, alsmede de aanslag van Breivik gemeen hebben.
Zevenenzeventig omgebrachte Noorse mensen is duurzaam nieuws in de westerse wereld tot het moment van het definitieve vonnis. Dan verdwijnt Breivik, in zijn gevangenisappartement, wellicht levenslang. Zijn bede is verhoord om niet als gek te worden weggezet, maar als normaal geestelijk gezond mens gehandeld te hebben op het moment van zijn misdrijf. Zijn excuus aan militante nationalisten in Noorwegen en Europa was eerlijk gemeend: ‘excuses dat ik niet méér mensen heb gedood’. Het hadden er minder kunnen zijn, als in Nederlandse termen vertaald, de politie niet eerst naar Schiermonnikoog in plaats van Rottum koers had gezet. Men geen half defecte opblaasboot maar meteen een helikopter had benut en men de richtlijnen voor veiligheid van de Nationaal Coördinator voor Veiligheid en Terreurbestrijding, zoals afgesproken, had nagevolgd. Misschien is het een verkeerde uitdrukking in dezen: hopelijk een volgende keer beter!
Deze column werd uitgesproken tijdens het actualiteitencollege Gek of slecht? Over Breivik en andere idealistische moordenaars met psychiater Robbert Jan Verkes en rechtsfilosoof Edith Brugmans op woensdag 5 september 2012. Dit actualiteitencollege werd georganiseerd door het Soeterbeeck Programma en Vox van de Radboud Universiteit Nijmegen.