Het is nog maar een maand geleden dat er ambtelijke stukken rondgingen over het stuwmeer van uitgestelde zorg als gevolg van corona. Alarmerende stukken, waarin opties de revue passeerden om scherpe keuzes te maken, extra middelen ter beschikking te stellen of desnoods gepensioneerde artsen op te roepen.
Ondertussen draaide het lobbycircus op volle toeren. Het Financieele Dagblad kopte ‘Corona bedreigt levens van 'gewone' patiënten’. Help! De krant baseerde zich weer op een onderzoek van consultants die op hun beurt weer waren ingehuurd door beroepsgroepen van medisch specialisten die de kans grepen voor hun nering te pleiten. De Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuizen bedelde alvast om extra middelen.
Het monster bestaat niet
Maar waar is dat stuwmeer? Het lijkt wel het monster van Lochness. Iedereen is bang voor Nessie en velen zeggen het monster gezien te hebben. Er zijn onscherpe foto’s! En een leuk commercieel circus eromheen. Alleen bestaat het monster niet.
Ik moet eerlijk toegeven dat me dit ook een beetje heeft verrast, al is het achteraf verklaarbaar. Al jaren is bekend dat mensen vaak onnodig naar de huisarts gaan. Kennelijk doen ze dat nu minder vaak. En van huisartsen op hun beurt weten we dat ze onnodig vaak naar de 2e lijn doorverwijzen. Alleen wil niemand daar nu naar toe tenzij het moet, omdat men (onterecht overigens) bang is daar corona op te lopen. Tel daarbij op dat de zorgconsumptie daalt door de beperkende maatregelen (denk aan sportblessures) en je komt al een heel eind.
Een kans om weerbaarder te worden
Maar er is meer. Er zijn minder zelfmoorden en er wordt minder beroep gedaan op de GGZ. Hoe kan dat? Mensen worden toch eenzamer? En eenzaamheid leidt tot depressies en een grotere kans op zelfmoord. Alleen de cijfers laten het niet zien. Is een crisis ook een kans weerbaarder te worden en gemeenschapszin te versterken? Al is veel nog onduidelijk: kennelijk wordt de veerkracht van mensen bijna automatisch vergroot als de omstandigheden zo bijzonder zijn als nu. Het is nu al voor de tweede week dat er minder doden zijn dan vorig jaar in deze periode, ondanks corona.
Helemaal halleluja is het ook weer niet, want het ziekteverzuim is wel flink gestegen. Maar die weerbaarheid is fascinerend. Om dit fenomeen te begrijpen moeten we een uitstapje maken naar andere disciplines en dan komen we in eerste instantie uit bij Nassim Taleb, bekend van het boek Black Swan, maar nu in zijn hoedanigheid als de auteur van Antifragile.
Erratische structuren
Deze weinig bescheiden anti-goeroe-goeroe, zoals John Horgan hem in dit schitterende stuk omschrijft, laat zich inspireren door diverse disciplines waaronder de medische. In de Wet van Wolff worden botten sterker als ze zwaar belast worden. Het idee is dat organische turbulente, decentrale erratische structuren een beter adaptief vermogen hebben dan strak gestructureerde top down organisaties. Taleb past vervolgens zijn theorie toe op steden en bedrijven.
Zou antifragiliteit ook het fenomeen zijn dat het stuwmeer net zo mysterieus laat verdwijnen als het is opgekomen? Het zou best een van de verklaringen kunnen zijn, maar de vraag is wat we met deze informatie kunnen.
Betekenis voor de toekomstige zorg
Want wat betekent dit alles voor de toekomstige zorg? Covid vormt een natuurlijk experiment om te onderzoeken wat zinnige en onzinnige zorg is. Als de crisis overwaait zullen de mensen wellicht weer minder weerbaar worden. Voor je weet vallen we terug in oude gewoontes en gaan we weer massaal naar de huisarts voor Jan Doedel. Nu vormt een uitgelezen kans om dat te verhinderen. Door de data over uitgestelde of vermeden zorg goed te analyseren wordt duidelijk wat ook na corona vermeden kan worden. Voor een deel kan de winst binnen de gezondheidszorg gerealiseerd worden, maar uiteindelijk komen we toch bij antifragiliteit en het sociale domein uit.
We weten dat veel zorgconsumptie ontstaat door sociale omstandigheden (eenzaamheid, schulden, ongezonde leefstijl). We weten tevens dat het heel moeilijk is hier duurzaam veranderingen in te brengen. Om het extreem te stellen, een obese kettingroker gaat niet plotseling de marathon lopen als de overheid een slimme interventie verzint. Wat dan wel?
Versterking sociale netwerken
Het activeren en uitbreiden van sociale en informele netwerken kan preventief werken, omdat Talebs antifragiliteit dan wordt aangezet. Geen gerichte interventies op enkelvoudige klinische uitkomstmaten voor specifieke doelgroepen onder strakke regie van de overheid, maar een algemene versterking van sociale netwerken in de wetenschap dat dat vanzelf heilzaam is, al weten we niet precies hoe wanneer en voor wie.
Een mooie illustratie vormen studies die proberen te verklaren waarom mensen is sommige gemeenschappen veel ouder worden in dan in andere gemeenschappen. Vis eten bij Japanners? Het Mediterrane dieet op Griekse eilanden? De rol van Zevende dag Adventisten in Loma Linda in Californië? Het zijn allemaal symptomen, geen causaliteit, anders zouden andere viseters mediterrane volken of gelovigen ook langer leven en daar is geen bewijs voor. Een overkoepelende verklaring is dat in alle gemeenschappen waar mensen langer leven sterke sociale structuren zijn. Laten we daar dan wat aan doen voor we weer terugvallen in oude gewoontes.
En dat stuwmeer dan? Nederland heeft sowieso geen stuwmeren. Nou behalve Cranenweyer dan. Maar dat ligt bij Kerkrade en dan zit je toch met een half been in Duitsland. Ik voorspel dat niemand het volgend jaar meer over stuwmeren heeft.
Marcel Canoy is is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, en daarnaast onder meer adviseur van ACM.
Foto: Javi (Flickr Creative Commons)