Ik moet toegeven dat ik de laatste tijd niet altijd even vrolijk ben, maar als ik naar het nieuws kijk neemt mijn vertrouwen in de mensheid zienderogen af. Zo bereikte me het nieuws dat ruim veertig procent van de artsen de behandeling wil kunnen weigeren aan patiënten met een ongezonde leefstijl, zeker als die leefstijl bijdraagt aan de aandoening waarvoor behandeling gevraagd wordt.
Zonder empathie is de zorg mank
Blijkbaar zien, in navolging van politici, nu ook artsen de leefstijl als volstrekt vrije keuze. In deze visie zijn niet alleen het leven en het lichaam maakbaar, maar zijn de burger of de patiënt er ook persoonlijk verantwoordelijk voor en dus schuldig aan als het niet goed gaat.
Om te beginnen is dit wetenschappelijk aanvechtbaar: keuzes worden grotendeels onbewust gemaakt. Omgeving, marketing en persoonlijke omstandigheden zoals stress spelen een zeer grote rol in het keuzenproces. Keuzes worden altijd gemaakt in een context en de mate waarin mensen deze kunnen beïnvloeden is maar heel beperkt. Daarbij kan er weliswaar een statistisch verband zijn tussen leefstijl en aandoening, maar op individueel niveau is dit niet altijd bewijsbaar, laat staan dat er van een echte vrije keuze en dus schuld sprake is. Statistische gegevens mogen nooit naar individueel niveau worden vertaald. Maar los daarvan: een arts die zijn patiënt veroordeelt, kan niet meer helpen en kijkt niet meer naar de mens achter de ziekte.
Dobbernegers, labbekakken en lillende vleeshompen
Maar hier blijft het niet bij. Helaas. Want wat te denken van de term “dobbernegers” voor wanhopige vluchtelingen die omkomen op hun tocht naar een toekomst? En Hans de Boer met zijn labbekakken, die, niet gehinderd door enige kennis van cijfers en feiten, vond dat mensen met een bijstandsuitkering maar asperges moesten gaan steken in plaats van thuis zitten en geld vangen. Je zult maar wanhopig je honderdste sollicitatiebrief hebben weggestuurd.
En net toen ik dacht dat we alles gehad hadden, kwam Pro-Rail voorman Eringa met het verwijt dat zelfmoordplegers geen rekening houden met vertragingen van zijn schema. Hoe komen mensen zo kil, zo wreed, zo dom? Sinds wanneer is het treinenschema belangrijker dan het leed van de achterblijvende familie, of van de machinisten, treinpersoneel en inzittenden die zoiets gruwelijks meemaken?
Het lijkt wel steeds vaker voor te komen dat we volstrekt gevoelloos reageren op mensen die het moeilijk hebben. En dat geldt niet alleen voor de Grieken, de vluchtelingen en mensen in conflictgebieden. Want sinds wanneer is het oké om openlijk te spreken van de vreselijke aanblik van wit lillend vlees, waar het iemand betreft die net als ieder ander van het zonnetje wil genieten? En hoezo vindt 55% van de Nederlanders dat mensen met longkanker het aan zichzelf te danken hebben en is het nodig dat de Stichting Longkanker daar een campagne tegen moet opstarten? En gaat dat helpen?
Een nieuwe golf wreedheid en domheid
Het lijkt me goed om eerst eens te kijken wat er aan de hand is. De geschiedenis laat ons zien dat wreedheid, domheid en een gebrek aan empathie beslist niet alleen kenmerkend is voor onze tijd. Toch lijkt me dat er sprake is van een patroon. Een samenloop van krachten die alles te maken hebben met onze neoliberale, meritocratische samenleving: hierin staan de waarden eigen keus, eigen verantwoordelijkheid en eigen verdienste centraal. Dit betekent dat de invloed van sekse, kleur en klasse het liefst ontkend worden, want iedereen heeft immers gelijke kansen, toch?
Dat niet iedereen evenveel mazzel heeft gehad in het leven is dan een spelbreker van jewelste, dus dat zien we liever niet. Roken en overgewicht worden liever niet gezien als een gevolg van lagere sociale klasse, armoede en stress, of van een op totale verslaving uit zijnde voedings- en tabaksindustrie. Mensen hebben geen pech meer, omstandigheden zijn geen excuus en wie nog durft te mekkeren over een slechte jeugd neemt zijn eigen verantwoordelijkheid niet serieus. Nee: deze mensen zijn zelf schuldig en kosten de samenleving, óns, alleen maar geld.
Welk probleem lossen we hiermee op?
Want wat gebeurt hier? Als je goed kijkt, zie je dat elke keer dat een bepaalde groep mensen worden uitgesloten van onze empathie, ons medegevoel, door hun situatie te herdefiniëren als verwijtbaar, eigen schuld, een gebrek aan moraal. Die luie Grieken verdienen onze steun niet, ze moeten maar eens werken in plaats van in de schaduw hangen. Dat de werkloosheid daar oploopt tot vijftig procent, dat kinderen in armoede opgroeien, dat hypotheken onder water staan, ach, tja. Het lijkt heel prettig om je af te sluiten van anderman’s (vrouws) leed. We hoeven niet meer mee te lijden én we kunnen geloven dat ons geluk te danken is aan onze eigen superioriteit, je weet wel: meritocratie, eigen verdienste, eigen keus, eigen verantwoordelijkheid. Het leven is toch maakbaar? Een vriend van me heeft alvleesklierkanker en vertelde dat sommige mensen bijna teleurgesteld reageren als hij zegt dat hij nooit heeft gerookt. Dat zo’n ziekte je ook zomaar kan overkomen, past niet in hun maakbaarheidsdenken.
Als mens zijn we sociale dieren. We worden geboren met empathie, die nodig is om sociaal te kunnen leren en functioneren. Daarbij maken we voortdurend onderscheid: wie hoort bij ons en wie is de vijand, de ander? Sociale uitsluiting, via de definities van de situaties uit de voorbeelden hierboven, is een actief proces van ont-empatisering. Zo hoeven we de pijn van anderen niet te voelen: ze verdienen het, hebben er zelf om gevraagd. We kunnen opgelucht verder met leven.
Het ont-empatiseren lost wel degelijk een conflict op, namelijk de spanning tussen je eigen neiging tot empathie en een wereld waarin pech en geluk ongelijk verdeeld zijn. Met het uitbannen van dat gevoel is de orde hersteld: de pech is eigen schuld, daar hoeven we geen medelijden voor te voelen.
De definities zijn niet bedoeld om problemen op te lossen, maar als excuus om juist onze handen ervan af te trekken. Het gaat niet meer om helpen, maar om het legitimeren van onze eigen houding van uitsluiting. De afwijzende arts zal zijn handen van de patiënt willen aftrekken, mensen met overgewicht durven nauwelijks meer op het strand te zitten, zieken krijgen verwijten in plaats van compassie, en Hans de Boer hoeft zijn achterban, de werkgevers, niet tot de orde te roepen.
Een pleidooi voor empathie
Wie is gebaat bij dit gedrag? Je zou zeggen: wijzelf, maar dat is schijn. De keerzijde van deze houding is dat daarmee de druk in de samenleving toeneemt. De onveiligheid, de dreiging om zelf ook uitgesloten te worden, raakt ook jezelf. We moéten presteren, slank zijn, gezond leven, hard werken, succesvol zijn, want de afwijzing zit ons op de hielen. Steeds meer mensen bezwijken onder de hoge druk en zitten thuis met burn-out of psychische klachten. En denken vervolgens dat het aan hun eigen falen ligt.
We lossen dus niets op. Voor onszelf niet, en zeker niet voor de buitengesloten ander. Dus, mochten jullie iets over Griekenland willen zeggen (of in alle andere bovengenoemde voorbeelden): verplaats je eerst eens in de situatie van de ander en vraag je af of je zou willen ruilen. Als het antwoord nee is, dan weet je waar het fout gegaan is en wat je te doen staat. Mededogen is zoveel fijner voor de gever en de ontvanger. Probeer het, je kunt het!
Fijne vakantie!