Het is weer december, een maand waarin we lichtjes aansteken om het donker buiten de baas te kunnen, waarin we bij elkaar willen zijn om te voelen bij wie we horen. We versieren ons huis, kopen lekker eten, sturen kaarten, maken plannen met wie we de feesten willen vieren. De kerstfolders en reclamespotjes spiegelen ons voor hoe het moet zijn: luxe, lekker, mooi en warm. Lachende mensen, nieuwe kleren, gedekte tafels. Veel eten.
Dit alles is niet vanzelfsprekend, zo weten mensen die een oorlog hebben meegemaakt, hier of in een ander land. Ze hebben bommen zien vallen, huizen zien branden en familie verloren. Ouderen onder ons weten hoe het was: echte honger en armoede. Koud water uit de kraan of buiten moeten halen. Geen verwarming, nauwelijks warme kleding. Slapen onder je jas, luizen in je haar. Ouders die hun kinderen zien verkommeren. Anderen weten hoe het nú is: geen gedekte tafels, een lege portemonnee ver voor het eind van de maand, geen cadeautjes voor de kinderen, al jaren geen nieuwe kleren meer, je verwarming niet hoger – of zelfs maar aan – durven te zetten.
Een steeds grotere groep mensen ziet als een berg tegen deze dagen op. Zij voelen zich eenzaam. Hun huis is leeg en de kerstperiode is voor hen vooral een keiharde confrontatie met al dan niet ingebeelde mislukkingen in het leven. En dan is het ook nog eens donker en vies weer en zie je verlichte huizen met gelukkige mensen erin. Zij wel.
Kerst is een sprookje van reclamemensen
Je merkt het al, dit wordt een kutkerstcolumn. Want ik ga jullie vertellen dat die prachtige illusie van een warme kerst met nieuwe kleren, perfecte boom en gevulde tafels met luxe eten een sprookje is. Niet een uit de oude doos, met betekenissen die horen bij onze geschiedenis, onze samenleving en de verhalen die we elkaar moeten vertellen, maar een sprookje uit de koker van de reclamemensen, die vooral veel producten willen verkopen. We krijgen een beeld voorgeschoteld waarin we lezen hoe we een perfect geslaagd leven moeten hebben én wat we daarvoor moeten aanschaffen. En dat is veel. Elk jaar weer gaan de kerstomzetten 'door het dak’.
Dat zijn natuurlijk dikke vette leugens, maar de meesten van ons zijn er stiekem (blijkbaar, gezien de omzetten) toch een beetje in gaan geloven en doen er toch maar weer aan mee. Daarmee is kerst een soort examen geworden: hoe ben ik geslaagd, slank, mooi, met perfect haar en nagels (voor de vrouwen dan, mannen hijsen zich zuchtend in hun perfecte kabeltrui[1]), met perfecte kinderen, blije visite, een keurig huis, perfect en lekker eten. Dat is geen recept voor een fijn feest, maar eerder voor een overspannen ruzie onder invloed van teveel alcohol en stress. Of een depressie die al halverwege november de kop opsteekt omdat je weet dat het je toch niet gaat lukken, omdat het elk jaar weer een puzzel is welk gebrouilleerd familielid op welke dag en met wie gepland gaat worden. Zodat je volledig uitgeput aan de kerstdissen (meervoud!) zal plaatsnemen terwijl je familie ruzie maakt en je kinderen ongeïnteresseerd op de bank in hun telefoons blijven staren. Doe je daar zo je best voor.
Toch wil ik hiermee niet meteen het hele concept kerst naar de prullenbak verwijzen, de vieringen in de winter zijn eeuwenoud, wellicht zo oud als de mensheid. En het verwijst naar diepe menselijke behoeften: naar licht in de duisternis, naar een moment van rust en bezinning en vooral: naar nabijheid van anderen, naar samenzijn, naar erbij (mogen) horen.
Corona maakt het nog moeilijker
Maar ook als je van kerst geen overspannen reclameplaatje verwacht, is het dit jaar moeilijker dan we in lange tijd hebben meegemaakt. Zo trekt het vraagstuk `wel of niet vaccineren’ kloven door families, waarbij het moeilijk wordt om ongedwongen met elkaar te blijven omgaan. De voorstanders kunnen er met hun verstand niet bij, de tegenstanders bijten zich vast in hun eigen gelijk en theorieën. Zie het dan maar eens gezellig te houden. Want wie mag wie niet meer recht aankijken? Degene die ongevaccineerd een gevaar vormt voor zichzelf, voor anderen en voor de overbelaste zorg? Of degene die gevaccineerd en wel zich dús onderwerpt en meewerkt aan een systeem waarin een groep mensen zich uitgesloten en onderdrukt voelt? Ik vat de discussies op mijn facebookpagina maar even samen. Je kunt proberen het onderwerp te vermijden, omdat je familie bent en onvoorwaardelijk van elkaar wil blijven houden, maar de wederzijdse teleurstelling of zelfs verbittering is voelbaar en de spanning vaak te snijden.
Zelfs als iedereen gevaccineerd is en sommigen zelfs geboosterd zijn, is er nog geen reden tot opgelucht ademhalen. We ‘mogen’ van de overheid weliswaar vier mensen uitnodigen, het blijft ontzettend spannend. Want je kunt nog steeds ziek worden of anderen ongemerkt besmetten, de oudjes blijven kwets- en dierbaar. En hoe moet je in huis anderhalve meter afstand houden aan de kerstdis? Zo groot is mijn huiskamer nu ook weer niet.
Ondertussen is er een soort van lockdown, maar waren de scholen veel te lang brandhaarden van besmetting, waardoor kinderen ongeweten hun docenten, ouders en grootouders konden besmetten. En de huidige situatie van totaal overbelaste zorg en ziekenhuizen stelt ons voor nieuwe vraagstukken: als een van de oudjes ziek wordt, durf je er eigenlijk niet naartoe. Maar je kunt ze ook niet alleen laten. En hoe doen we dat met kerst? Laten we ze alleen terwijl het misschien wel hun laatste kerst is? Of neem je het risico zodát het misschien wel hun laatste kerst is? Ik vind dit verschrikkelijke dilemma’s en begrijp ook eigenlijk best wel dat anderen het totaal niet meer trekken om voortdurend met deze vragen te moeten leven en dus maar (desnoods stiekem) feesten alsof er niks aan de hand is. Ze dansen op de rand van de vulkaan en ik denk dat ze dat wel weten.
In de mensen een onbehagen
Zo is de samenleving, zeker zo rond de feestdagen, er een van voetangels en klemmen, van levensvragen, van interpretaties van regels, van felle discussies en splijtzwammen. Zie daar maar eens uit te komen met elkaar. We kunnen elkaar hier kwaad om aankijken (het is immers steeds de ander die we proberen te overtuigen) en dat is misschien ook wel juist de bedoeling: dat het afleidt van het enorm falende coronabeleid van onze regering, van de dubbelzinnigheid, van de slechte voorbeelden, van het niet nemen van consequente maatregelen en het steeds maar wijzen op de ‘eigen verantwoordelijkheid’ die je niet mag nemen want je kinderen moéten naar school en jij naar je werk. Het wijzen op het gezonde verstand waardoor jij wel een mondkapje draagt maar de eventueel zieke medebezoeker van de supermarkt niet. En natuurlijk is het steeds weer allemaal de schuld van ouderen, dikkerds of buitenlanders, die kosten geld of houden de ic bezet voor een ander.
We blijven zoeken naar een zondebok voor ons onbehagen. Maar toch wordt iedereen hier gestrest en verdrietig van. Want we willen allemaal niets liever dan gehoord en gezien worden, getroost bij pijn en tegenslag, geholpen in geval van nood. We hebben dan wellicht wel gegronde reden om kwaad te zijn als iemand niet precies onze keuzes maakt, tegelijk worden we daar heel ongelukkig van. In wezen zijn we groepsdieren, op zoek naar verbinding, op zoek naar elkaar.
Ik wens daarom iedereen veel sterkte deze feestdagen, in welke situatie ook en met welke keuzes en dilemma’s dan ook. Maar laten we in het nieuwe jaar één ding doen: ons onbehagen niet langer op elkaar botvieren, maar bundelen om de nieuwe regering tot de orde roepen zodat er een fatsoenlijk en eerlijk, maar vooral ook duidelijk beleid komt. Op alle gebieden. Want dat hebben we keihard nodig.
Mieke van Stigt is socioloog en pedagoog.
Noten
[1] Hiermee verwijs ik naar de briljante conférence van Brigitte Kaandorp over de kerstreportage van Libelle, in haar theatershow Badwater (2002).
Foto: Ivan Radic (Flickr Creative Commons)