De coronacrisis brengt zowel positieve als negatieve effecten met zich mee voor het menselijk kapitaal van de bevolking. Bij positieve effecten gaat het om de opbouw van nieuw kapitaal in de vorm van kennis en vaardigheden. Van negatieve effecten is sprake als bestaande kennis en vaardigheden teloorgaan of aan waarde inboeten.
Massaal aan het ‘Zoomen’
Aan de positieve kant van de balans staan de enorme investeringen in digitale vaardigheden die het massaal thuiswerken met zich meebrengt. Grote groepen werkenden die nog nooit van ‘Teams’ of ‘Zoom’ gehoord hadden, hebben zich in enkele weken tijd ontwikkeld tot ervaren gebruikers. Niet dat zij daar altijd blij mee zijn, maar wilde je niet geïsoleerd raken, dan zat er niets anders op dan je er – vaak met hulp van collega’s die toevallig al wel wisten waar die ene knop voor diende – enigszins in te verdiepen en aan over te geven.
Eenzelfde noodzaak was er voor veel ouderen die anders hun kleinkinderen op bezoek kregen, maar het contact via beeldbellen moesten onderhouden. Nog meer mensen bestellen boodschappen en allerhande andere producten via internet en de creativiteit op het terrein van samen muziek maken of bij andere vormen van cultuur en recreatie via internet viert hoogtij.
Een bijzondere prestatie wordt geleverd door de onderwijssector waar docenten in hoog tempo hun onderwijs digitaliseren, kennisclips maken en meer stappen zetten op het terrein van onderwijsvernieuwing dan zij anders zouden hebben gedaan. Ondertussen leren zij en wij allemaal wat werkt, wat lastig is en ook wat we willen behouden en wat niet.
Daarnaast kan alle kennis rond het virus, potentiële medicijnen, vaccins en apps die zouden kunnen helpen verdere verspreiding van het virus tegen te gaan, aan de positieve zijde van de balans van kennis en vaardigheden worden bijgeschreven.
Stagnatie opbouw menselijk kapitaal
Vooral de tijdelijke sluiting van de scholen kan forse consequenties hebben voor de opbouw van menselijk kapitaal door jongere generaties. Hoe goed docenten én ouders hun best ook doen om de continuïteit van het onderwijs te bewerkstelligen, iedereen – inclusief leerlingen en studenten zelf – is het erover eens dat kennisoverdracht via de digitale route minder effectief verloopt dan in het klaslokaal.
De grote vraag is of de in afgelopen maanden opgelopen achterstanden ooit nog kunnen worden ingelopen. Die vraag klemt te meer voor leerlingen die door hun thuissituatie nauwelijks aan leren toekomen en met wie de school geen contact meer kan krijgen.
Ook de positie van eindexamenkandidaten in het voortgezet onderwijs vraagt extra aandacht. Sommigen van hen konden – na de aankondiging dat er dit jaar geen centraal schriftelijk examen plaatsvindt – al in maart de boeken sluiten. Als zij in september in het hoger onderwijs aan de slag gaan, is er inmiddels een half jaar voorbij en zal het niet voor iedereen even eenvoudig zijn weer voldoende studiediscipline op te brengen.
Op universiteiten en hogescholen rust een stevige verantwoordelijkheid om deze bijzondere groep eerstejaars zo snel mogelijk terug bij de les te krijgen. De diverse daarop gerichte introductieprogramma’s passen op zijn zachtst gezegd niet onmiddellijk in de anderhalve-meter-samenleving.
Ontslagboete maar dan anders
Werknemers, maar ook zzp’ers die een paar maanden ‘stilstaan’, kunnen hun dagelijkse bezigheden in principe weer zonder probleem oppakken. Maar duurt de crisis langer, zoals de Nederlandse Bank verwacht, dan gaan bedrijven omvallen en moeten werkenden omzien naar een andere werkgever of zelfs de focus van hun activiteiten naar een andere branche verleggen. Dat gaat traditioneel gepaard met een – soms fors – waardeverlies van menselijk kapitaal. Veel bedrijfsspecifieke kennis is elders weinig meer waard en als je van branche verandert, dat geldt ook voor branche-specifieke kennis.
Alleen algemene vormen van menselijk kapitaal behouden hun waarde, ook al verander je van plek op de arbeidsmarkt. Tegen deze achtergrond was het een verstandige keuze dat het kabinet er (van) alles aan doet om te bevorderen dat werknemers bij hun huidige werkgever in dienst blijven. Even leek het erop dat de ontslagboete in de nieuwe Noodregeling Overbrugging voor Werkgelegenheid zou verdwijnen.
Dat plan, door minister Wouter Koolmees van Sociale Zaken aangekondigd in een uitzending van het tv-programma Op1, werd na fel protest van de vakbonden en de oppositiepartijen ingetrokken. De ontslagboete blijft, zij het in een andere, afgezwakte vorm.
Enorme afbraak dreigt
Samenvattend kunnen we concluderen dat de coronacrisis er enerzijds voor zorgt dat de opbouw van menselijk kapitaal vooral op het punt van digitale vaardigheden een stevige impuls krijgt. Het trekt mensen mee die anders niet zo snel de digitale wereld zouden zijn binnengestapt. Anderzijds schaden de genomen maatregelen om verspreiding van het virus in te dammen de opbouw van menselijk kapitaal, vooral bij jongeren, waarbij de toch al zwakste groepen de grootste schade dreigen op te lopen.
Als de crisis langer duurt en zich verdiept, en daar lijkt het alleszins op, dreigt over een breed front afbraak van bedrijfsspecifieke kennis en vaardigheden bij werknemers die hun baan verliezen omdat het bedrijf waar zij werken omvalt.
Dat is zowel vanuit het individueel belang van de werkgever en werknemer als dat van het collectief verdienvermogen van de Nederlandse economie een ontwikkeling die we schrik en beven tegemoet moeten zien.
Joop Schippers is hoogleraar Arbeidseconomie aan de Universiteit Utrecht.
Foto: Tiva Pam