‘Onze persoonlijke spullen uitlenen gebeurt al heel lang. Dat we dat nu ook met vreemden doen, is nieuw.’ Aan het woord is Rense Corten, socioloog aan de Universiteit Utrecht en onderzoeker van de deeleconomie.
‘Vroeger leenden mensen hun spullen uit aan vrienden en familie. Het gebeurde alleen tussen onbekenden binnen afgebakende gemeenschappen of contexten. Wanneer iemand in de bergen panne heeft, is het gebruikelijk om elkaar te helpen. Je verwacht er niet direct iets terug, maar rekent wel erop dat áls jij ook panne hebt, je ook geholpen wordt.’
‘Onze deeleconomie is daar een moderne vorm van. Via het internet kan vraag en aanbod efficiënt bij elkaar gebracht worden. Bovendien worden de deelinteracties nu opgeslagen op een server. We kunnen het dus heel nauwkeurig onderzoeken.’ Zijn ogen gaan glunderen. Toegang tot serverdata heeft Corten nog niet, maar achter de schermen is zijn team hard bezig met onderhandelingen met deelplatforms.
Vertrouwen
Corten ontving twee jaar geleden de prestigieuze Vidi-beurs voor onderzoek naar het opbouwen en het effect van vertrouwen binnen de deeleconomie. ‘Vertrouwen is een belangrijk sociologisch concept. Wanneer vertrouwen we iemand? De deeleconomie is een bijzondere sociale situatie waarin een vertrouwensprobleem bestaat.’
Bijzonder?
‘Als je tien jaar geleden had gezegd: ik ga een platform opzetten waarbij mensen elkaars auto's kunnen lenen, zou iedereen je voor gek verklaard hebben. Wie wil zijn auto uitlenen aan een totale onbekende? Maar in de praktijk gaat het verrassend goed. Zeker als je kijkt naar schaal waarop we nu gebruik maken van bijvoorbeeld Airbnb.’
Wat is precies het vertrouwensprobleem in de deeleconomie?
‘De meeste mensen zijn te vertrouwen, maar zolang er een kans bestaat dat er een rotte appel tussen zit, is er een vertrouwensprobleem. Je wil niet het risico lopen dat die ene rotte appel je auto sloopt. En als mensen bij jou blijven slapen, zoals bij Couchsurfing of Airbnb, gaat het niet alleen om de veiligheid van je huis, maar ook jouw persoonlijke veiligheid.’
Hoe ontstaat vertrouwen?
‘In de offlinewereld ontstaat vertrouwen vaak via een sociaal netwerk. Als je een nieuw iemand ontmoet via de een vriend, dan weet je dat diegene te vertrouwen is omdat je vriend diegene vertrouwt. Andere vertrouwensmechanismen zijn garanties. Als je een wasmachine koopt, kun je op de kwaliteit vertrouwen want je krijgt er twee jaar garantie op. En vertrouwen kan ontstaan door herhaalde interacties tussen twee partijen. Je vertrouwt je garagehouder omdat je goede ervaringen in het verleden had en je verwacht dat die jou als klant wil houden.’
‘Online heb je die context, garanties en bekendheid met elkaar niet. Daar moet je dus afgaan op iemands onlineprofiel. Deelplatforms gebruiken daarom ratingsystemen om een vorm van context te bieden. Het beroemde vijfsterren-systeem van eBay is zo’n ratingsysteem, dat door veel platformen zoals Airbnb is overgenomen. Andere, zoals Couchsurfing, werken vooral met geschreven referenties.’
Hoe reageren mensen op die ratingsystemen?
‘Uit ons onderzoek naar de drugsmarktplaatsen op het Dark Web blijkt dat mensen ratingsystemen gebruiken als vervanging van gebruikelijke offline vertrouwensmechanismen. Op het Dark Web is iedereen anoniem. Ratings zijn het enige waar je van op aan kan. Als er iets mis gaat kan je niet de politie erbij halen. Ons onderzoek laat zien dat een verkoper met een hogere rating hogere prijzen kan vragen en zijn producten sneller verkocht krijgt.’
‘In de “reguliere” deeleconomie zijn mensen meestal niet anoniem. De eerste onderzoeken laten zien dat mensen hier niet alleen afgaan op ratingsystemen. Ook discriminatieneigingen en uitsluitingsmechanismen spelen nog steeds een rol. liet zien dat Afro-Amerikanen minder geld krijgen voor hetzelfde appartement dan witte Amerikanen. En dat Afro-Amerikanen vaker geweigerd worden als ze een kamer willen huren.’
‘Aan de andere kant beweren platforms zelf juist dat hun ratingsystemen zorgen voor contact tussen verschillende groepen. De eigenaar van Airbnb vertelde dat heel trots in een TedTalk.’
Wat doet de deeleconomie met ons vertrouwen?
‘Uit ons onderzoek blijkt vooralsnog dat het vertrouwen in onbekenden wordt vergroot door goede ervaringen in de deeleconomie. We hebben het algemeen vertrouwen in “de mensheid” gemeten, waarna de proefpersonen op Airbnb gingen. Na een succesvolle interactie op Airbnb hebben we hun vertrouwen nog eens gemeten, en voorlopige resultaten laten zien dat dat gemiddeld was gestegen.’
Sociale segregatie & nieuwe contacten
Wie nemen nu deel aan de deeleconomie?
‘Vooralsnog zijn het vooral de usual suspects. The early adapters: jonge, hoogopgeleide mensen, meestal wit en met enig inkomen. Dit zijn ook typisch de mensen die goed van vertrouwen zijn. Migrantengroepen hebben daarentegen over het algemeen minder vertrouwen in de medemens. Die groepen zijn dan ook minder actief in de deeleconomie.’
Ontstaan er nieuwe contacten in de deeleconomie?
‘Ja, maar het zijn geen diepgaande contacten. Een onderzoek naar Couchsurfing liet zien dat de contacten die opgedaan worden erg oppervlakkig zijn. En Couchsurfing is nog relatief intiem: je laat iemand in je huis slapen voor niets.’
‘Je zou zelfs kunnen voorspellen dat de deeleconomie traditioneel sociaal kapitaal gaat ondermijnen. Waarom zouden mensen duurzame relaties met hun buren onderhouden, als je spullen en diensten kan lenen van buren die je niet kent, zoals via PeerBy.’
‘Zeker als je geld kunt krijgen voor je spullen en diensten. Een concreet voorbeeld van mijn collega Koen Frenken in zijn oratie was de Tour de France. In 2015 kwam de Tour in Utrecht. Het trok bijna een miljoen extra mensen naar de stad. Utrechters stonden voor het dilemma: laat ik mijn tante uit Drenthe voor niks bij mij logeren of verhuur ik mijn huis aan een totale onbekende wielerfan uit Napels?’
Waar denk jij dat het heengaat met de deeleconomie?
‘Op basis van het huidige wetenschappelijk onderzoek kan ik nog weinig voorspellen. Maar de deeleconomie begon met allerlei hoerascenario's over overstijgen van sociale segregatie. Die senario’s zijn nog niet uitgekomen. En doemscenario's over dat mensen geen contact meer met hun buren zouden onderhouden zijn ook nog niet uitgekomen.’
‘De grootste hausse van ambitieuze nieuwe platforms is een beetje afgevlakt. De meeste kleine startups hebben het niet gered, maar een aantal zijn uitgegroeid tot winstgevende bedrijven. Als je kijkt naar de schaal waarop die platforms nu gebruikt worden, dan gaat dat niet zomaar meer verdwijnen. Wat niet wil zeggen dat we het over tien jaar nog steeds “deeleconomie” noemen. Misschien is het dan wel gewoon een onderdeel van de economie.’
Sterre ten Houte de Lange is freelance journalist.