Paul Frissen is een gekend criticus van degenen die de overheid met te veel pretenties willen opzadelen. Hij schreef verschillende boeken met de staat in een hoofdrol. Alle reden om met hem te praten nu zovelen in de crisis een kans zien, en vooral eentje waarin de overheid een prominente rol moet spelen. Nu in het handhaven van de anderhalvemeter-samenleving, straks in het aanpakken van de klimaatverandering en de economische dip.
Ook politici ontsnappen zelden aan de kritiek van de bestuurskundige. Verrassend is het daarom dat Frissen, geheel tegen zijn natuur in, begint met een compliment aan Mark Rutte. ‘De premier betoont zich een goed crisismanager. Enerzijds spreekt hij ons aan als individuele burger, zo van “u kunt zelf wijs en verstandig handelen, de overheid gaat dit niet allemaal voor u bedenken.” Anderzijds doet hij een beroep op de expertise en deskundigheid van wetenschappers, met daarbij de disclaimer dat de overheid 100 procent beslissingen moet nemen met 50 procent kennis.’
Op het compliment volgt al snel een wat sarcastisch klinkende toevoeging: ‘Dat was een fantastische mededeling, vooral omdat die opmerking altijd waar is. Sterker nog, de politiek is er nu juist om beslissingen te nemen wanneer we niet alles weten en de meningen verdeeld zijn.’
Hoewel immer kritisch op de staat, is Frissen niet negatief over de rol die overheid speelde tijdens de coronacrisis. ‘Niemand kan er toch ook wat op tegen hebben dat de staat riolering aanlegt, om infectieziekten te bestrijden? Zo ook met de maatregelen die de verspreiding van het coronavirus moeten beperken. Voorwaarde is wel dat hij rekening houdt met minderheden die vinden dat hun gezondheid iets is waarover uitsluitend God beschikt. In zijn persconferenties besteedt de premier te weinig aandacht aan dat soort maatschappelijke gevoeligheden. Dat is spijtig, want daarover zullen na de coronacrisis onvermijdelijk conflicten gaan ontstaan, en heel hard ook.’
Conflicten zullen er ook komen over de richting van de samenleving na de coronacrisis. Velen zien de crisis als kans, bijvoorbeeld voor een effectief klimaatbeleid.
‘Voor een zinvol debat moeten we ons niet al te veel aantrekken van transitiepausen als Jan Rotmans die met grote stelligheid beweren dat de wereld dankzij de komst van heel veel transities eindelijk gelukkig wordt.’
‘Crisis als kans: dat is grote kletskoek en bovendien is de wereld geen laboratorium voor experimenten. Denken dat je gelijk hebt is sowieso een gevaarlijke levenshouding en al helemaal als je dat verbindt met een utopie. De Ewald van Engelens van deze wereld, zeg maar. Mensen die dat doen, zijn uiteindelijke bereid om desnoods macht in te zetten om anderen die niet van hun utopie overtuigd zijn, dezelfde richting op te krijgen.’
Het is volgens Frissen veel zinniger om na te denken over hoe we de institutionele en constitutionele checks and balances kunnen versterken voor de in ons land traditionele regentenmacht.
U zult als vroege pleitbezorger van warme solidariteit wel enthousiast zijn over alle burgerinitiatieven die we afgelopen tijd zagen.
‘Ja, want ondanks alle individualiseringsdiagnoses van de afgelopen jaren, blijken we nog steeds een sterk gevoel te hebben voor compassie en lotsverbondenheid. Laten we dat proberen vast te houden in het nadenken over hoe we nieuwe sociale verbanden en solidariteit moeten laten groeien en bloeien.’
Maar Frissen waarschuwt dat dat geen overheidstaak is. ‘De overheid moet de rechtsgelijkheid en rechtszekerheid beschermen. Maatwerk? De overheid kán helemaal geen maatwerk leveren tenzij we willen dat haar ambtenaren willekeur gaan bedrijven. Nou, we hebben bij de belastingdienst gezien waartoe dat leidt.’
Geen maatwerk door de overheid? Maar de wijkteams zijn daarvoor opgericht!
‘In wijkteams horen geen ambtenaren thuis. Dat kan echt niet, dan komt de overheid veel te ver achter de voordeur van mensen. Gesubsidieerde organisaties mogen wel verschil maken.’
Gezien alle angst en onzekerheid in de samenleving lijkt een grotere rol voor de overheid onvermijdelijk, zeker met het oog op economisch herstel. Ziet u dat zitten?
‘De staat als relatief neutrale instantie moet terughoudend zijn in het wekken van welke illusie dan ook dat hij angst kan wegnemen. Hij heeft een belangrijke rol in het bestrijden van onveiligheid en ongezondheid. Maar moet daarbij wel uitgaan van een negatief concept: onveiligheid en ongezondheid voorkomen, en niet zoals in het positieve gezondheidsdenken van Machteld Huber alomvattende opvattingen koesteren over wat gezondheid allemaal is. Daar kun je namelijk hele rivaliserende opvattingen over hebben. Ook van de recente oproep tot mentale veerkracht moest ik schrikken. Daar moet de staat echt buiten blijven.’
‘Als jullie straks met pensioen gaan, dan vormen jullie een nieuwe risicocategorie, want dan gaan jullie beter lunchen, met een glaasje wijn erbij. In de meeste landen heet dat terugkeer naar de beschaving, bij ons is dat tegenwoordig een bedreiging voor de volksgezondheid. Dit is wat er gebeurt, als de staat over gezondheid gaat.’
Maar het is toch voortschrijdend inzicht dat gezond leven, bewegen, niet al te veel alcohol…
Onderbreekt: ‘Ik ben benieuwd wat er nu gaat volgen…’
… gezondheidsbevorderend werkt voor de meeste Nederlanders?
‘Dat suggereert dat we op een gegeven moment alles weten. En dat is niet waar, door wetenschappelijk inzicht weten we steeds weer nieuwe dingen die eerdere inzichten bestrijden. Dat geldt ook voor gezondheid. Natuurlijk moet je een goede infrastructuur hebben, dat als je iets mankeert, je geholpen kan worden. Maar je moet dat niet gaan omdraaien.’
‘We kunnen beter ongezondheid en ziek zijn bestrijden, daar hebben we veel gemakkelijker een consensus over dan over het bevorderen van gezondheid omdat gezondheid voor heel veel verschillende mensen anders is. Hetzelfde geldt voor veiligheid. Burgers zijn daar vaak heel dubbelzinnig over: de een zoekt het gevaar op, de ander mijdt dat zoveel mogelijk.’
‘Preventiedenken is megalomaner dan het klassieke maakbaarheidsdenken omdat het een opvatting veronderstelt over hoe het hoort of moet. Natuurlijk moet je een uitbraak van een virus als dat kan via een vaccinatiecampagne proberen te voorkomen, maar du moment dat je daar allerlei leefstijlaanbevelingen aan gaat koppelen, wordt het gevaarlijk als de staat dat doet.’
De anderhalve meter afstand is toch bij uitstek een preventieve maatregel? Daar leek u tot nu toe niet tegen.
‘Hoe lang gaat dat duren?’
Jaren misschien wel.
‘No way. Onhaalbaar en onhoudbaar. En dat begint in de grote stad. Dingen kunnen veranderen, maar anderhalve meter als gestandaardiseerd gedragspatroon, ondenkbaar, zo gereguleerd kunnen we gewoon niet leven. Alleen al de handhaving die dat vergt. Dat brengt een repressief klimaat met zich mee dat we bepaald onaangenaam zullen vinden. En dat leidt tot grote sociale spanningen. Zo van: “hé houdt afstand.” De mensen die je tegenspreken als jij dat zegt, daar zeg je dat maar één keer tegen.’
Jan van Dam en Marcel Ham zijn redacteur en hoofdredacteur van socialevraagstukken.nl
Foto: VPRO Boeken