Mensen met een lichte verstandelijke beperking (LVB) hebben een groter risico om in de schulden te komen (zie Moonen, 2017; Jungmann et al., 2018). Ze zijn vaker laagopgeleid en hebben dikwijls een langdurig laag inkomen, bijvoorbeeld door wisselend of laagbetaald werk. Dit lage inkomen vergroot het risico om in de schulden te raken (Geuns & Madern, 2018). Ook ontbreekt het mensen met een LVB menigmaal aan de benodigde sociale en taal- en rekenvaardigheden om financieel zelfredzaam te zijn. Online diensten zoals internetbankieren zijn voor hen te complex; ze weten weinig over inkomensondersteunende regelingen en doen daarnaast (te) weinig beroep op hun eigen netwerk (MEE, 2014).
Schulden en schaamte maken hen dubbel zo kwetsbaar
Schaamte speelt hierbij een onaangename dubbelrol: er is schaamte over de eigen beperking en veelal schaamte over de schulden. Recent onderzoek van Arnoud Plantinga laat zien dat zeker een op de zeven Nederlanders zich schaamt voor z’n financiën. Dit geldt vooral voor jongeren en lager opgeleiden (Plantinga, 2019). Zo bekeken zijn mensen met een LVB dubbel zo kwetsbaar. Ze hebben vaak al een beperkt sociaal netwerk (Van Dam et al., 2018) en dan werkt schaamte ook nog eens sociale uitsluiting in de hand. Plantinga’s onderzoek toont bovendien dat ‘wie minder sociale contacten heeft, vaker geldproblemen heeft’ (De Telegraaf, 2019).
Alles bij elkaar opgeteld, lijkt het belang van het bespreekbaar maken van financiën én financiële problemen, zeker voor deze kwetsbare groep, wel duidelijk. Financiën en alles wat daarmee samenhangt op open wijze bespreken, vormt dan ook de kern van de budgettraining ‘Grip op je Knip’.
Mensen met een LVB neigen weleens tot zelfoverschatting
‘Grip op je Knip’ is ontwikkeld door MEE Amstel en Zaan – het centrum ter ondersteuning voor mensen met een beperking. De training richt zich op het vergroten van financiële zelfredzaamheid naar vermogen. In zes bijeenkomsten leert men er een budgetplan maken, een kasboek bijhouden en het netwerk inschakelen bij vragen over geldzaken. Trainer Bibian Hengeveld (MEE Amstel en Zaan): ‘Het gaat ten eerste over bewustwording: waar geef ik mijn geld aan uit en wat komt er binnen? Vaak willen mensen zelf kunnen beslissen waar hun geld heengaat, willen ze zelfregie.’
Mensen met een LVB hebben weleens een neiging tot zelfoverschatting (Vrij & Kaal, 2015), terwijl professionals deze groep juist onderschatten, maar tevens vaak overschatten. Hiertussen navigeren is ingewikkeld: deelnemers presenteren zich soms alsof ze alles al weten, maar dan blijkt na vijf keer dezelfde opdracht ‘kasboek bijhouden’ te doen, dat het toch echt niet gaat lukken. De training leert mensen dat ze af en toe gewoon hulp moeten vragen en waar ze dat kunnen doen.
Er is een hoop stress weg
Ons onderzoek [1] toont aan dat de deelnemers positief zijn over de training. Ze hebben direct erna het gevoel beter met geld om te kunnen gaan en zeggen nu beter te weten hoe ze geld kunnen besparen. Dit kan in kleine aanpassingen zitten. Een deelnemer vertelt: ‘Ik zal niet meer met een lege maag naar de winkel gaan.’
Een ander doel van de training is mensen naar de juiste ondersteuning leiden. Dit kan variëren van de inloop in het plaatselijke buurtcentrum tot aanmelding voor structurele begeleiding. Ook dit werpt zijn vruchten af: ‘Er is een hoop stress weg, omdat we nu bewindvoering hebben. En ik ga nu nog meer nee-zeggen in de winkel.’
Vervolgonderzoek moet uitwijzen of de training eveneens op langere termijn effect heeft op het financiële gedrag van de deelnemers.
Pleidooi voor vroeg beginnen met financiële educatie
Hoewel ‘Grip op je Knip’ dus voorzichtig positieve resultaten oogst, pleit MEE Amstel en Zaan voor het aanbieden van financiële trainingen in het voortgezet speciaal onderwijs en op de praktijkscholen. ‘Smart met geld’ is zo’n training. Een vroege start met de financiële opvoeding, liefst met een jaarlijkse herhaling, zorgt ervoor dat het omgaan met geld beter beklijft.
Een deel van de cursisten zal door z’n beperking altijd structurele ondersteuning nodig hebben bij de financiën. Trainer Hengeveld ziet dit ook als winst: ‘(…) dat mensen na de training snappen dat een aantal financiële vaardigheden te lastig voor ze is en dat volledige zelfregie daarom te hoog gegrepen is. Dan besluiten ze toch onder bewind te blijven bijvoorbeeld, terwijl ze er eerst zo snel mogelijk vanaf wilden.’
Alleen al zo’n conclusie heeft belangrijke gevolgen voor interventies rondom armoede- en schuldenproblematiek voor mensen met een LVB. Het zet namelijk een reëel vraagteken bij het vermogen tot volledige (financiële) zelfredzaamheid van deze groep, het idee op basis waarvan veel armoedebeleid de afgelopen jaren is vormgegeven.
Marleen Kruithof en Rosine van Dam zijn onderzoeker bij het lectoraat Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam. Mirre Stallen is Senior onderzoeker bij hetzelfde lectoraat en Universitair docent bij het Instituut Psychologie aan de Universiteit Leiden. Het onderzoek ‘Evaluatie van de budgettraining ‘Grip op je Knip’ is mogelijk gemaakt met subsidie van ZonMw.
Noot
1. Het onderzoeksverslag met bijbehorende infographics verschijnt binnenkort op: http://www.hva.nl/akmi/gedeelde-content/lectoraten/lectoraat-armoede-interventies/projecten/projecten.html.
Foto: Marco Verch (Flickr Creative Commons)