In de derde aflevering van Klassen maken we kennis met Evy, een ambitieuze vwo-leerling op het Hyperion Lyceum. Tijdens een les maatschappijleer vertelt haar docent over kansenongelijkheid en Pierre Bourdieu’s theorie van distinctie. Als je hogerop wilt komen, moet je snappen wat de smaak, kennis en opvattingen van de hogere klasse zijn. Je moet de codes kennen om te stijgen. Kinderen uit hogere klassen hebben hier een ongekend voordeel: zij zijn opgegroeid met deze codes.
Even verderop in Amsterdam-Noord staat Gianny met een groepje vrienden rond de tafelvoetbaltafel in het Hogelant, een vmbo-school met zorgonderwijs. Hij vertelt wat er dat weekend is gebeurd. Samen met vier anderen is hij opgepakt nadat ze op heterdaad betrapt zijn tijdens een beroving. Gianny werd door de politie meegenomen in de ‘nieuwe blauwe bus’ en wacht een rechtszaak.
Het is duidelijk welk thema de makers met aflevering 3 centraal stellen: de verleiding van de straat, de verleiding van het snelle geld. Hoe zorg je ervoor dat kinderen op school blijven, en niet vervallen in crimineel gedrag?
Nakijken – Een wetenschappelijke recap van de documentaireserie KlassenHeeft iedereen gelijke kansen in het Nederlandse onderwijs? Deze vraag wordt onderzocht in de 7-delige documentaireserie Klassen, elke maandagavond te zien op NPO1. In de serie volgen Ester Gould en Sarah Sylbing (makers van het eerder bekroonde Schuldig) een schooljaar lang kinderen, docenten, schoolbestuurders en beleidsmakers in Amsterdam-Noord. Socioloog Thijs Bol kijkt mee door een sociologische bril en bespreekt iedere dinsdagochtend de aflevering na op Sociale Vraagstukken. Wat zegt de wetenschap over de thema's die aan bod komen in Klassen? Vandaag een terugblik op aflevering 3 met als thema: de verleidingen buiten het klaslokaal. De recap van aflevering 1 over onderwijsongelijkheid kun je hier teruglezen, aflevering 2 over onderwijssegregatie hier. |
Codes en culturen
In zijn boek Hoe de straat de school binnendringt concludeert de socioloog Iliass El Hadioui dat het voor kinderen in grootstedelijke en diverse omgevingen vaak lastig is om thuiscultuur, schoolcultuur en straatcultuur te combineren. In deze drie culturen gelden specifieke codes, ongeschreven regels die ervoor zorgen dat je er goed functioneert. De thuiscultuur, schoolcultuur en straatcultuur hebben elk eigen sociale ladders, en die botsen vaak.
Op straat gedij je door je te houden aan macho-masculiene codes, maar op school werkt dat juist in je nadeel. Het gedrag waarmee je stijgt op de sociale ladder van de straatcultuur zorgt ervoor dat je daalt op de sociale ladder van de schoolcultuur, en andersom. Die verschillende sociale ladders zien we terug in aflevering 3. Voor Gianny is de ‘nieuwe blauwe bus’ een statussymbool. Voor Evy zijn het hoge cijfers, bijvoorbeeld haar 9 (komma 3).
Hoe moet je omgaan met die botsing tussen straat- en schoolcultuur? Volgens El Hadioui in ieder geval niet door ze te mengen, door de school meer straat te maken. Dat werkt alleen maar verwarrend. Het weghalen van de straat is ook geen optie, want dat alternatief voor school is er gewoon. Nee, in plaats daarvan moet je ervoor zorgen dat leerlingen kunnen switchen. Dat het leerlingen lukt om op school over te stappen naar de codes van de schoolcultuur, zodat ze daar ook de sociale ladder kunnen beklimmen.
Keuzes
Gianny is al in aanraking gekomen met justitie. Er zijn natuurlijk initiatieven om te voorkomen dat dit gebeurt. Bij de Vier Windstreken vertellen een wijkagent en ex-crimineel Eric aan Yunuscan en zijn klasgenoten dat ze nooit toe moeten geven aan groepsdruk. Want: met een strafblad kunnen ze hun dromen vergeten. De kinderen hebben opgeschreven wat ze later willen worden: advocaat, landmacht. Eén voor één verscheurt de wijkagent hun plannen: met een strafblad gaat dat niet lukken. Als hij klaar is kijkt hij de kinderen indringend aan: ‘Keuzes’, zegt hij, ‘het gaat om keuzes maken.’
Maar gaat crimineel gedrag alleen over (verkeerde) keuzes? Het verhaal van ex-crimineel Eric lijkt het tegendeel te bewijzen. Hij vertelt hoe zijn moeder hem tijdens zijn jeugd mishandelde en zijn vader niet in beeld was. Toch was het volgens hem niet die instabiele thuissituatie, maar een verkeerde keuze die hem op het slechte pad bracht: hij stal een snoepje, en eindigde als beroepscrimineel.
In de hoop dat men in de Jamin op Texel, het eiland waar ik opgroeide, niet meeleest: ook ik heb vroeger wel eens een snoepje gestolen. Ook een verkeerde keuze. Maar ik groeide op in een stabiele thuissituatie (en zoals jullie vermoeden is het lachwekkend om ‘Texel’ en ‘straatcultuur’ in één zin te gebruiken).
Dus keuzes? Dezelfde keuzes hebben voor verschillende kinderen verschillende gevolgen. De vraag is of de nadruk op keuzes via afschrikwekkende voorlichtingen kinderen op het rechte pad gaan houden. Amerikaans onderzoek laat zien dat het juist averechts kan werken. Een evaluatie van Nederlandse onderzoekers stelt dat er geen aantoonbaar effect is. Wel ervaren jongeren het als positief, en verandert het hun kijk op hun eigen gedrag. In aflevering 3 komt dit terug in een ontroerende scene waarin Yunuscan vertelt over hoe hij op straat gepest werd.
In het tegengaan van jeugdcriminaliteit kan school een belangrijke rol spelen. Zolang kinderen slagen op school, vervallen ze minder vaak in criminaliteit. Tegelijkertijd is de relatie tussen criminaliteit en schoolprestaties complex. Amerikaanse sociologen lieten overtuigend zien dat de schoolprestaties van zwarte jongens sterk negatief beïnvloed worden door de inzet van veel politie in buurten met veel criminaliteit. Ook als je zelf niet crimineel bent, maar toevallig op de verkeerde plek woont, leiden je schoolprestaties eronder.
Rollen spelen
Socioloog Erving Goffman beschrijft menselijk gedrag via de metafoor van het toneelstuk: De dramaturgie van het dagelijks leven. Op het podium spelen we allemaal een rol en houden we ons aan de regels en codes van dat toneelstuk. In de coulissen, achter de schermen, kunnen we onszelf zijn.
De codes van de straatcultuur komen voor Gianny ook op school terug. Het lukt hem niet om te switchen tussen rollen, om zich te gedragen naar de regels van het podium van school. Dat gaat ten koste van zijn schoolprestaties. Meester Thijs, Gianny’s mentor, is in de coulissen zichtbaar aangedaan door de arrestatie, maar dan moet hij terug het podium op: Nederlands geven aan klas 2a.
Achter zijn bureau hangt een blauwe poster. ‘Ja, maar wat als alles lukt?’, staat erop. Een mooi motto, maar het staat ver af van de realiteit van veel kinderen in Klassen. Het constante wisselen tussen rollen, tussen wat er van je verwacht wordt in verschillende leefwerelden, is voor hen ingewikkelder dan voor anderen—hoe erg ze ook een bepaalde keuze willen maken.
En dat leidt tot ongelijkheid. Bourdieu zei het al: weten wanneer je welke codes moet gebruiken, weten wanneer je welke rol moet spelen, brengt je hogerop. In één van de laatste scènes zien we Marjolein Moorman in haar dienstauto. Ze heeft een afspraak met de koningin maar is haar hakken vergeten. Die moeten later gehaald worden, want eerst is er een toespraak voor de stakende docenten, en ‘demonstreren doe je natuurlijk op je gympen.’ Als je verschillende codes beheerst, is switchen tussen rollen makkelijk.
Thijs Bol is onderwijssocioloog aan de Universiteit van Amsterdam