Een interessant gevolg van grote ontwikkelingen in de wereld is dat meer mensen gemotiveerd zijn te werken voor het maatschappelijk belang. Bijvoorbeeld: in de eerste week van de Russische inval in de Oekraïne verdubbelde volgens het ministerie van Defensie het aantal sollicitaties op een baan in het (reservisten)leger.
In de pandemie werd op grotere schaal iets soortgelijks zichtbaar. Tijdens de eerste coronagolf in 2020 meldden 22.800 mensen zich aan bij online platform Extra handen voor de Zorg. Ondanks dat het aanbod niet altijd meteen matcht met de precieze arbeidsvraag bij defensie of de zorg, toont het een drang om in tijden van crisis iets te willen doen dat er op dat moment écht toe doet.
Behoefte aan een arbeidsreserve stijgt
Opvallend is dat het animo juist groot is voor werk waar daarvoor moeilijk mensen voor te krijgen waren. Zowel defensie als de zorg kennen personeelstekorten, maar zijn een wezenlijk onderdeel van de vitale structuur van land en samenleving. Het Nederlandse leger kent van oudsher fluctuaties en heeft een eigen arbeidsreserve van zo’n 6000 reservisten die naast een baan of studie op flexibele, maar betaalde basis militair zijn.
We weten weinig over de werking van een arbeidsmarkt ‘op stand-by’
In de zorg is in de pandemie dezelfde behoefte aan een arbeidsreserve ontstaan. Nieuw is de in 2021 opgerichte Nationale Zorgreserve die streeft naar een ‘community’ van 2000 zorgreservisten die op flexibele basis kunnen bijdragen aan het draaiend houden van de zorg in crisistijd. Een land is immers kwetsbaar als er bijvoorbeeld (weer) te weinig ic-personeel is om een dreigende exponentiële stijging aan coronapatiënten op te vangen.
Toch weten we weinig over de werking van een arbeidsmarkt ‘op stand-by’, waarin werkenden vaak naast hun reguliere baan paraat staan om bij te dragen aan het algemeen belang. Het wordt zelfs helemaal niet genoemd in het recente SER- advies (2022) om arbeidsmarktkrapte in maatschappelijke sectoren te verminderen.
Hoe bouw je aan een slim reservistenmodel, waarin mensen gedurende een langere tijd snel oproepbaar en inzetbaar zijn en blijven? Er zijn vijf belangrijke pijlers.
Vrijwillig versus betaald
Een slim reservistenmodel hoeft geen vrijwillig onbetaald model te zijn. Het Rode Kruis draait op een groot bestand onbetaalde vrijwilligers. Ready2Help, het burgerhulpnetwerk van het Rode Kruis telt op dit moment ruim honderdduizend mensen die puur als vrijwilliger op oproepbasis bij nood inzetbaar zijn. Defensie- en zorgreservisten worden wél CAO-conform betaald wanneer ze worden ingezet naast de reguliere (en betaalde) beroepskracht.
Kennis en vaardigheden zijn wat waard, maar een betaald reservist wordt dan ook wel geacht deze bij te houden. Defensie heeft een aantal verplichte opleidingsdagen per jaar. De Nationale Zorgreserve in opbouw vraagt ook een minimale investering van 24 uur per jaar in training of praktijkinzet om bij ‘warm’ te blijven, mocht men gevraagd worden om bij te springen.
Landelijke versus regionale reserves
Hoewel coördinatie en budgettering van een reservemodel meer landelijk plaatsvindt, is er zowel bij defensie als in de zorg een regionale focus op de uitvoering. Defensie heeft drie reservistenbataljons verspreid over het land. De Nationale Zorgreserve ziet ook de kansen van een regionale aanpak langs bestaande lijnen van regionale netwerken van zorgwerkgevers en hbo- en roc-opleidingen. Zij streven naar 25 regionale zorgcommunity’s waaraan zorgreservisten zich kunnen verbinden.
De provincie Overijssel investeerde als eerste 90.000 euro om zorgreservisten door het ROC van Twente op te leiden voor crisisinzet bij regionale zorginstellingen. Met dit soort regionale samenwerkingen streeft men ernaar de Nationale Zorgreserve van onderaf landelijk dekkend te maken.
Directe werving versus via de werkgever
Bij het werven van reservisten wordt ingespeeld op de motivatie om individueel bij te dragen aan het algemeen belang van waardes als vrede, veiligheid, gezondheid en welzijn. Een nieuwe defensiecampagne spreekt over de ‘Generatie D’, waarin iedereen met de juiste motivatie geschikt wordt geacht om bij te dragen aan vrede en veiligheid.
Het gaat erom dat iedereen zijn steentje bij kan dragen aan defensie
Deze total defence-benadering is normaler in Scandinavische landen waarin zowel militaire als civiele organisaties gezamenlijk optrekken. IT’ers werken dan bijvoorbeeld naast hun reguliere baan ook op cyberdefence-projecten. Het gaat erom dat iedereen zijn steentje bij kan dragen aan defensie en niet alleen de jonge rekruut met zware bepakking. De werving van reservisten zou dan ook via werkgevers meer kunnen worden gepromoot. Als zij zich expliciet committeren aan de waarden van bijvoorbeeld vrede en veiligheid, stelt men werktijd beschikbaar om eigen mensen uit te zenden op defensieprojecten.
Dat kan ook in de zorg, waar bijvoorbeeld grote zorgverzekeraars expliciet ruimte kunnen bieden aan werknemers om zorgreservist te zijn. Daar zijn al voorbeelden van uit het begin van de pandemie.
Algemeen versus op maat inzetbaar
Dat een deel van de bevolking als reservist wil werken, is duidelijk. Maar hoe doe je dat op een manier die bij iedere individuele bereidwillige past? Moeten mensen algemeen beschikbaar zijn of is maatwerk mogelijk? Zowel defensie als de Nationale Zorgreserve (willen) doen aan functiedifferentiatie, waarbij je als reservist op basis van je specifieke kennis, ervaring en interesses wordt ingezet.
Bij de zorgreserve werkt men met meerdere activiteitenpakketten die zich onderscheiden naar niveau. Voor het ene pakket heb je wel een BIG-registratie nodig, voor het andere pakket niet. Ook belangrijk is de wijze waarop men qua tijd wil worden ingezet. Hoeveel dagen of weken per jaar? Aaneengeschakeld of gespreid? Zoveel mogelijk tegemoet kunnen komen aan maatwerkwensen is het uitgangspunt.
Naar een slim reservistenmodel
Hoe maken we het normaler dat mensen naast hun baan paraat staan? Pandemie en oorlog tonen de kwetsbaarheid van de economie en samenleving. Dat zien we momenteel in veel sectoren. Gezondheid en veiligheid zijn vitale pijlers waar tegelijkertijd ook een tekort aan personeel is. In crisistijd zijn we als samenleving bovendien extra kwetsbaar. Dat hebben we allemaal kunnen ervaren. Een slim reservistenmodel opbouwen heeft dan zin. Zo’n opbouw gaat met vallen en opstaan.
Arbeidsreserves vergen aandacht en onderhoud in de schaduw van de normale arbeidsmarkt. Vitale functies moeten met behulp van een moderne en slim georganiseerde arbeidsreserve weerbaarder gemaakt worden. Wetenschappers en beleidsmakers kunnen hieraan bijdragen door dit thema hoger op hun onderzoeks- en beleidsagenda’s te plaatsen.
Luc Dorenbosch is zelfstandig onderzoeker en programmamanager bij de Nederlandse Stichting voor Psychotechniek (NSvP) te Arnhem. Op 20 september 2022 organiseert NSvP een symposium over arbeidsreserves getiteld Werken in algemeen belang. Aanmelden kan via deze aanmeldlink.
Foto: blese (Flickr Creative Commons)