Pleidooi: jongerenakkoord om ongelijkheid aan te pakken

Veertien adviesraden voor regering en parlement roepen in een gezamenlijke essaybundel samenleving en politiek op om te zorgen voor een hoopvolle toekomst voor jongeren. De auteurs van de bijdrage van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving willen een jongerenakkoord. In dit artikel lees je hun pleidooi.

En ze leefden nog lang en gelukkig. Het is een mooie slotzin van vele sprookjes. We moeten echter constateren dat ook onder jongeren de verschillen in gezondheid groot zijn. En dat ze in de toekomst nog groter dreigen te worden. Daarom moeten we nu ingrijpen. Voorbij de vrijblijvendheid en voorbij het waanbeeld van de eigen verantwoordelijkheid.

De kansen op een gezond leven zijn niet gelijk verdeeld onder de bevolking. Dat is ook het geval bij jongeren. Voor je gezondheid maakt het namelijk uit of je in een arm of rijk gezin geboren bent.[1] Simpelweg omdat de omstandigheden waarin we opgroeien, bepalend zijn voor onze gezondheid. Wat betreft onderwijs, leefomgeving, wonen en vervolgens ook werken, komen veelal jongeren uit de lagere sociaaleconomische groep er bekaaid vanaf.[2] Dat vertaalt zich later in grote verschillen in gezondheid.[3]

Eigen verantwoordelijkheid?

Voor jongeren is gezondheid een belangrijk instrument voor de vormgeving van hun toekomst.[4] Gezondheidsverschillen zijn onrechtvaardig wanneer ze te voorkomen of te verhelpen zijn en wanneer ze de latere kans op volwaardige deelname aan de samenleving belemmeren.[5] Bovendien geven jongeren de omstandigheden waarin ze opgroeien niet mee vorm en dragen ze een minieme eigen verantwoordelijkheid. Dat maakt dat collectieve solidariteit voor jongeren van groot belang is.

In Nederland krijgt collectieve solidariteit vorm via onze sociale grondrechten. Deze rechten zijn niet juridisch afdwingbaar, maar behoren tot de zorg des overheid. Onderwijs, zorg, leefomgeving, huisvesting en bestaanszekerheid behoren tot deze rechten.[6] De laatste decennia zien we echter een verschuiving van deze verantwoordelijkheden richting het individu. De opkomst van het denken in termen van  eigen kracht, eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid is daar debet aan.[7] In de praktijk betekent dat een vernauwing van toegang tot sociale grondrechten.

Overheid heeft zorgplicht

Die vernauwing uit zich onder andere in verschraling van sociale woningbouw en een toenemend woningtekort[8], complexe inkomensvoorzieningen en overheidshulp waar niet iedereen zijn weg in weet te vinden[9], een verregaande flexibilisering van de arbeidsmarkt[10] en het onder druk staan van gelijke kansen in het onderwijs.[11]

Opvallend is dat we bij de zorg, wat ook een sociaal grondrecht is, die vernauwing van toegang (voorlopig nog?) veel minder zien. Omdat we allemaal erkennen dat gezondheid zo belangrijk is en ziekte iedereen kan overkomen, hebben we de gezondheidszorg collectief én juridisch verankerd.[12]

Het resultaat daarvan is dat de overheid een zorgplicht heeft.[13] Via belastingen en premies voor zorgverzekeringen dragen we allemaal bij aan de zorg voor onszelf en anderen. De zorgplicht is daarmee een vorm van collectieve solidariteit waarbij de eigen verantwoordelijkheid een minimale rol speelt. Ook als je door eigen schuld betrokken bent bij een ongeval, zal je de best mogelijke zorg ontvangen. En niemand zal beginnen over zelfredzaamheid wanneer je een ambulance nodig hebt.

Eerlijke kans op een gezond leven

In de zorg gaan we dus uit van collectieve solidariteit, maar voor de leefomgeving, woonsituatie, kwaliteit van het onderwijs en het inkomen zijn we ongelijkheid minder problematisch gaan vinden.[14] En dat is bijzonder, want net als de zorg vormen deze sociale omstandigheden de noodzakelijke voorwaarden voor een eerlijke kans op een gezond leven.[15] Bovendien zou uitsluiting op basis van eigen verantwoordelijkheid bij de jonge generatie al helemaal in twijfel mogen worden getrokken. Zij zijn niet diegenen die deze sociale omstandigheden vormgeven.

Jongeren niet frustreren, maar helpen om volwaardig deel te nemen aan de samenleving

Conclusie is dat de focus op eigen verantwoordelijkheid en de bijkomende gedachte van ‘eigen schuld, dikke bult’, solidariteit ondermijnt. Het is een focus die investeringen voor de verbetering van sociale omstandigheden in de weg staat en zo eerlijke kansen op een goede gezondheid minimaliseert. We kunnen het ons echter niet veroorloven om nog eens dertig jaar beleid te voeren om gezondheidsverschillen te verkleinen zonder dat dat significant resultaat oplevert.[16] Het is hoognodig dat de samenleving én de beleidsmakers zich hiervan bewust worden.

Vandaar dat we pleiten voor een jongerenakkoord, als manier om de sociale omstandigheden waarin jongeren opgroeien bij te stellen en voorbij de vrijblijvendheid te brengen. Een jongerenakkoord moet gericht zijn op het aanpakken van complexe ongelijkheid op dit moment en op het voorkomen van complexe ongelijkheid in de toekomst. Want door het bestrijden van complexe ongelijkheid worden ook onrechtvaardige gezondheidsverschillen aangepakt en onomkeerbaarheid van deze verschillen voorkomen.

1. Gezondheidsverschillen wegwerken

Het eerste principe van dit jongerenakkoord is de actie op korte termijn om gezondheidsverschillen weg te werken. Daar waar jongeren dreigen op te groeien in slechte sociale omstandigheden of een ongezonde leefomgeving, zijn verregaande investeringen nodig. Dat betekent het verhogen van de kwaliteit van en de toegangsmogelijkheden tot publieke voorzieningen. De leidraad moet telkens zijn dat, wanneer het sociale grondrechten betreft, het beleid en de regelgeving zo moeten worden geïnterpreteerd dat ze jongeren niet frustreren, maar helpen om volwaardig deel te nemen aan de samenleving.

2. Herijking sociale grondrechten

Het tweede principe is de herijking van de sociale grondrechten. Dat wil niet zeggen dat we pleiten voor een terugkeer naar de verzorgingsstaat van dertig jaar geleden. Maar het is noodzakelijk om de rol van eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid in balans te brengen met de kennis over de relatie tussen sociale omstandigheden en gezondheid. Daarom moeten we, zeker voor jongeren, herdefiniëren welke kwaliteit van sociale omstandigheden we nog aanvaardbaar vinden. Dit moet in samenhang gebeuren, gericht op de toekomst en op een kansrijke en gezonde levensloop.

3. Inspraak jongeren serieus nemen

Het derde en laatste principe is de inspraak en stem van jongeren serieus nemen en een plaats geven in de totstandkoming van beleid. Zij maken regelmatig hun belangen kenbaar, denk bijvoorbeeld aan de protesten tegen het minimumjeugdloon in 2015 of meer recent de jonge Deliveroo-koeriers die protesteerden tegen gedwongen freelancecontracten.

Maar ook actief ophalen, zowel digitaal als fysiek, van wat jongeren zorgen baart, is nodig. Bovendien is het bieden van ruimte voor nieuwe ideeën en manieren van werken die aansluiten bij de creativiteit van jongeren van groot belang.

Uiteraard zal een jongerenakkoord niet alles oplossen. Maar het bereiken van de slotzin van het sprookje is momenteel slechts weggelegd voor jongeren die de mazzel hebben op te groeien in een gezin dat hen veel kan meegeven. Het is nu tijd om ervoor te zorgen dat alle jongeren een kans op een lang, gelukkig én gezond leven krijgen. Dat is een kwestie van rechtvaardigheid én het garanderen van een toekomstige veerkrachtige samenleving. Dat is in het belang van ons allemaal.

Hafez Ismaili M’hamdi is raadslid van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, Tim ’S Jongers is senior adviseur bij de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, Lotte Welling is adviseur bij de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving

Deze tekst is een ingekorte versie van het essay Geen eigen schuld, wel dikke bult van de Raad voor Volksgezondheid & Samenleving. Dit essay is onderdeel van de op 23 mei 2022 verschenen inspiratiebundel ‘Jongeren en het zorgen voor hun morgen’. Veertien Nederlandse adviesraden hebben elk, in samenwerking met jongeren, een bijdrage voor deze bundel geschreven.

 

Noten:

[1] Pharos, Factsheet Sociaaleconomische Gezondheidsverschillen (2019), geraadpleegd van www.pharos.nl/factsheets/sociaaleconomische-gezondheidsverschillen-segv.

[2] Minde, M. van, M. de Kroon, M. Sijpkens, H. Raat, E. Steegers & L. Bertens (2021), ‘Associations between Socio-Economic Status and Unfavorable Social Indicators of Child Wellbeing; a Neighbourhood Level Data Design’, International Journal of Environmental Research and Public Health, 18, 23.

[3] Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, Gezondheids¬verschillen voorbij, complexe ongelijkheid is een zaak van ons allemaal, Den Haag: RVS 2020.

[4] Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, ‘Feiten en cijfers over de relatie tussen armoede en gezondheid’, geraadpleegd van www.loketgezondleven.nl/gezondheidsthema/armoede-schulden-en-gezondheid/relatie-armoede-en-gezondheid.

[5] Wilkinson, T. & N. Daniels (2008), ‘Just Health. Public Health Ethics’, 1(3), 268-272.

[6] Rijksoverheid, Grondwet, geraadpleegd van www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/grondwet-en-statuut/grondwet.

[7] Hilhorst, P. & J. van der Lans (2014), ‘Ik heb niemand, ik zie niemand, niemand kan me helpen’, De Groene Amsterdammer, (41).

[8] Gent, W. van & C. Hochstenbach, ‘De nieuwe stedelijke geografie: ongelijkheid en segregatie’, geraadpleegd van https://geografie.nl/artikel/de-nieuwe-stedelijke-geografie-ongelijkheid-en-segregatie.

[9] Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, Gezondheids¬verschillen voorbij, complexe ongelijkheid is een zaak van ons allemaal. Den Haag: RVS 2020.

[10] Commissie regulering van Werk, In wat voor land willen wij werken?, Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid 2020.

[11] Inspectie der Rijksfinanciën, Fundament op orde: kwalitatief goed onderwijs met kansen voor iedereen, Den Haag: Ministerie van Financiën 2020.

[12] Nederlandse Zorgautoriteit, ‘De zorgplicht: handvatten voor zorgverzekeraars’, geraadpleegd van https://puc.overheid.nl/nza/doc/PUC_323566_22/1.

[13] Nederlandse Zorgautoriteit, ‘De zorgplicht: handvatten voor zorgverzekeraars’, geraadpleegd van https://puc.overheid.nl/nza/doc/PUC_323566_22/1.

[14] Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, Gezondheids¬verschillen voorbij, complexe ongelijkheid is een zaak van ons allemaal. Den Haag: RVS 2020.

[15] Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, Een eerlijke kans op gezond leven, Den Haag: RVS 2021.

[16] Raad voor Volksgezondheid & Samenleving, Gezondheidsverschillen voorbij, complexe ongelijkheid is een zaak van ons allemaal. Den Haag: RVS 2020.

 

Foto: Ehimetalor Akhere Unuabona via Unsplash.com