Professionals beschikken, net als de algemene bevolking, in verschillende mate over impliciete bias. Zo hebben zorgverleners bijvoorbeeld onbewust een negatiever beeld van zwarte mensen en houden sommige docenten Marokkaans-Nederlandse jongens scherper in de gaten. Patiënten en leerlingen kunnen ook zelf over impliciete bias beschikken die op zijn beurt de interactie met de zorgverlener kan beïnvloeden.
Dezelfde dynamiek zien we bij ouderschap. Impliciete beelden over ouderschap kunnen onbedoeld interacties met ouders en andere opvoeders beïnvloeden. Wanneer kinder- en jeugdprofessionals (impliciet) uitgaan van het traditionele kerngezin als norm, kunnen kinderen die opgroeien in andere gezinsvormen zo onbedoeld de boodschap meekrijgen dat hun gezin er niet toe doet of er zo niet hoort uit te zien. Dit kan gevolgen hebben voor hun zelfbeeld, hun sense of belonging, hun welbevinden en identiteitsvorming. Daarnaast kunnen jeugdigen die opgroeien in niet-conventionele gezinsvormen te maken krijgen met vooroordelen en stigmatisering die zich uiten in vervelende opmerkingen, rare vragen, grappen en pesten.
Percepties en handelen
Impliciete bias heeft ook invloed op de percepties en het handelen van professionals. Een voorbeeld: stagediscriminatie is een landelijk probleem waar de laatste jaren meer aandacht voor is. Het is aannemelijk dat impliciete bias een van de oorzaken van stagediscriminatie is. Impliciete bias kan ook een rol spelen bij het herkennen van een gebeurtenis als discriminatie.
Zij vinden het lastig om in zulke situaties discriminatie te herkennen
Docenten en stagebegeleiders geven aan te worstelen met situaties waarin discriminatie niet luid en duidelijk aanwezig is, maar verhuld, subtiel of indirect. Zij vinden het lastig om in zulke situaties discriminatie te herkennen, bijvoorbeeld omdat de vooroordelen of stereotypen als kloppend worden gezien.
Denk bijvoorbeeld aan een student die geen stageplek krijgt omdat diens kleding of uiterlijk niet passend wordt gevonden bij diens gender of beroep. Of de moslimstudent die in zijn kennismakingsgesprek moet verantwoorden of hij wel of niet alcohol zal drinken tijdens borrels en handen van vrouwen zal schudden. Of de jongen die niet aangenomen wordt in een zorgend beroep vanwege de overtuiging dat jongens van nature minder zorgzaam zijn en daardoor wordt gezien als minder aantrekkelijke potentiële werknemer.
Misdiagnose bij kinderen met migratieachtergrond
Er zijn aanwijzingen dat impliciete bias kan leiden tot misdiagnoses. Kinderen met een migratieachtergrond in de leeftijd van vijf tot tien jaar worden bijvoorbeeld half zo vaak voor hulp doorverwezen naar reguliere vormen van geestelijke gezondheidszorg als hun autochtoon Nederlandse leeftijdsgenootjes.
Naast andere factoren, zoals het anders uiten van ziektebeelden of het anders interpreteren van mogelijke symptomen door ouders, kan een rol spelen dat professionals (culturele) vooronderstellingen hanteren van wat als symptoom moet worden gezien. Zo betitelen hulpverleners gedrag van zwarte Amerikaanse kinderen vaker als problematisch dan hun ouders dat doen. Omgekeerd kan ook: dat symptomen worden gezien als het gevolg van een bepaalde (culturele) opvoeding in plaats van als psychiatrische problematiek.
Politieke actie is nodig
Om verandering te bewerkstelligen, moet de focus komen te liggen op onderliggende sociale structuren waar onrecht en ongelijkheid uit voortvloeien en die ongelijkheid legitimeren. Daarnaast is politieke actie nodig.
Professionals uitermate goed gepositioneerd om bredere verbanden te zien
Het huidige debat over politisering van het pedagogisch en sociaal werk gaat ervanuit dat professionals goed zicht hebben op ongelijkheid. Zij zijn immers degenen bij wie veel ‘windtegenmensen’ aankloppen. Dat maakt hen uitermate goed gepositioneerd om bredere verbanden te zien: onderliggende structuren en patronen die ongelijkheid, onrecht en problemen veroorzaken.
En ze zijn bij uitstek geschikt om deze in het publieke debat te brengen, bijvoorbeeld door op de spreekwoordelijke zeepkist te klimmen. Of door mensen in gemarginaliseerde posities een stem geven, of in hen in staat stellen zich te laten horen. Binnen het pedagogisch werk krijgt dit bijvoorbeeld vorm via jeugdparticipatie en door de stem van jeugdigen hoorbaar te maken, zoals bijvoorbeeld in kinderraden of kinderrechtentour.
Professionals buiten schot
De professionals zelf lijken in dit debat buiten schot te blijven. Vanuit hun functie kijken zij op afstand naar de problemen die langs trekken. Daarin signaleren zij structurele onderliggende oorzaken die zij vervolgens publiek maken. Zo lijkt het alsof zij zelf geen onderdeel zijn of beïnvloed worden door de structurele processen die zij moeten signaleren.
Professionals reproduceren ook de bestaande machtsstructuren
Maar professionals zijn net mensen en hebben dus ook impliciete associaties die hun handelen beïnvloeden. Daarmee reproduceren zij ook de bestaande machtsstructuren die invloed hebben op sociale inclusie, participatie en kansen en mogelijkheden van jeugdigen. Werken aan de impliciete bias van professionals zelf is dan ook een belangrijk onderdeel van politiserend werken.
Werken aan eigen impliciete bias
Het veranderen van bias is niet makkelijk, maar wel mogelijk. Dit kost echter veel cognitieve ruimte en moeite en maakt het zo een kwetsbare (enige) oplossing voor de lange termijn, zeker in een sector waar de (tijds)druk op professionals al hoog is. Sommige experts bepleiten daarom dat anti-bias training geen goed idee is. Bovendien zijn sommige biases nuttige functies van het brein (de associatie van gevaar als iemand met een getrokken mes op je afkomt). Het willen uitbannen van bias zorgt er volgens hen alleen maar voor dat associaties nog meer ondergronds gaan.
Daarom lijkt het beter te erkennen dat er biases zijn en te leren kritisch (en mild) naar onszelf te kijken. In de praktijk kan dat er zo uitzien: expliciet ruimte inbouwen voor de ervaringskennis en leefwereld van de gezinnen en kinderen waarmee we werken om zo aansluiting te vinden en scherper te zien waar (onbewust) uitgegaan wordt van een bepaalde norm.
Organisatiecultuur waarin men gezamenlijk verantwoordelijk is voor het werk maken van impliciete bias
Omdat het moeilijk is om je eigen patronen en bias te zien, kan het helpen om informatie over mogelijke bias ook op een andere manier te verzamelen. In organisaties die groot genoeg zijn, kan je informatie verzamelen over doorverwijzingen of plaatsingen en kijken of daarin patronen opvallen.
Of je kunt situaties bespreken met collega’s, bijvoorbeeld in de vorm van intervisie of moreel beraad, waarbij iedereen alert is op hoe impliciete bias mogelijk doorwerkt in het handelen. Het mooiste is als dit onderdeel kan worden van een organisatiecultuur waarin men gezamenlijk verantwoordelijk is voor het werk maken van impliciete bias. Een diverse organisatie kan daarbij helpen omdat verschillende perspectieven dan vertegenwoordigd zijn.
Het goede willen doen
De bewustwording dat je onbewuste, impliciete bias hebt, kan motiveren tot bredere verkenning van waar je die nog meer hebt. Het lijkt dan ook zinvol om met professionals eraan te werken dat zij zich bewust worden van hun biases en erop aangesproken kunnen worden.
Dat kunnen we doen in het volle besef dat de biases volop voorkomen en dat het dus niet ‘raar’ is als je die hebt. Vanuit het streven het goede te willen doen voor de jeugdige en de opvoeder kun je als professional proberen je bias te zien en bij te sturen waar het je handelen raakt.
Iris Andriessen is lector Diversiteit en (Ortho)pedagogisch Handelen aan Fontys Hogeschool Pedagogiek. Dit artikel is gebaseerd op haar onlangs uitgesproken lectorale rede ‘Mijn vader is luizenmoeder’.
Foto: Jarritos Mexican Soda via Unsplash.com