Nederlandse kiezers stemden onlangs drie partijen met een nationalistische agenda het parlement in: de PVV (17 zetels), Forum voor Democratie (8 zetels) en JA21 (3 zetels).1 Daarmee is Nederland niet het eerste land met meer nationalistische partijen in competitie, maar drie partijen met een nationalistische, anti-immigratie-, en/of anti-islamagenda in een parlement lijkt uniek.2 We weten daarbij dat anti-immigratiehoudingen in onderzoek keer op keer het sterkst verklaren wie op deze partijen stemt, maar waarin overlappen en verschillen de kiezers van de PVV, Forum en JA21 onderling?
Op basis van unieke data van het Nationaal Kiezers Onderzoek,3 dat rond elke parlementsverkiezing wordt gehouden,4 verkennen we hoe de kiezersaanhang van deze partijen overlapt en verschilt.
Helft rechtsradicalen overweegt maar één van drie partijen
Eerdmans en Nanninga (JA21) hebben gebroken met Baudet (Forum), maar onder de kiezers lijkt deze scheiding minder hard. Hoe onderzochten we dit? Op basis van de vraag of mensen verwachten ooit op een bepaalde partij te stemmen, weten we of er overlap in de aanhang van de drie partijen bestaat. Een 1 stond voor ‘nooit’. Een 10 voor ‘zeker ooit’. Iedereen die minimaal één van de drie partijen een 7 of hoger gaf, nemen we mee in het ‘rechtsradicaal electoraat’, dat is weergegeven in Figuur 1. Dat waren in totaal 865 respondent en daarmee 20 procent van de steekproef.
We zien dat de PVV het populairst is onder het rechts-radicale electoraat: ruim driekwart van deze kiezers overwoog de PVV. De helft overwoog Forum en minder dan een derde JA21, waarbij aangetekend dat 21 procent van het rechts-radicale electoraat JA21 niet kende.5 Het bruine blok betekent dat 12 procent van het rechts-radicale electoraat alle drie de partijen overwoog. Er is dus zeker overlap, en zoals opgemerkt zien we ook tussen JA21 en Forum geen loopgraaf: van de respondenten die beide partijen kennen en één van de twee overweegt, is voor de helft ook de ander een optie.
Echter, tegelijkertijd zien we dat meer dan de helft van de rechts-radicale kiezers slechts één van drie partijen overweegt.6 Met andere woorden, elke partij lijkt een uniek deel van het grotere electoraat aan te spreken. Elk van deze partijen vergroot dus de potentiële vertegenwoordiging van een rechtsradicaal geluid in de Tweede Kamer. Zo zien we dat 10 procent van de rechts-radicale kiezers JA21 overweegt, maar niet PVV of Forum. Onder deze groep worden wel vaak het CDA en de VVD serieus overwogen. Dit suggereert dat JA21 juist een nieuwe groep rechtse kiezers naar radicaalrechts trekt.
Ideologische accentverschillen en een ‘linkse PVV-aanhang’
Hoe vertalen deze overlap en verschillen zich naar de ideeën en standpunten van rechts-radicale kiezers? In Tabel 1 geven we op een aantal kernonderwerpen voor deze partijen aan hoe hun achterban scoort op verschillende stellingen. Hierbij kijken we naar wat mensen vlak voor de verkiezen aangaven te zullen gaan stemmen, en dat kunnen we vergelijken met alle andere kiezers.
Het beeld is behoorlijk helder. Met betrekking tot integratie, moskeeën en asielzoekers, ontlopen de aanhangers van PVV, Forum en JA21 elkaar weinig en onderscheiden ze zich sterk van de rest. JA21 legt in het verkiezingsprogramma weliswaar minder nadruk op nationalisme en immigratie dan de PVV en Forum en omschrijft zich als conservatief-liberale partij, maar dit verschil zien we niet terug onder de kiezers. Het moet dan ook niet als een verrassing komen dat Eerdmans in de coalitieonderhandeling direct benadrukte dat migratie hét speerpunt van JA21 is.
Op de thema’s milieu en internationale samenwerking zien we iets vergelijkbaars: het grootste onderscheid zit tussen de nationalistische kiezers en de rest, waarbij de eerste groep sterker tegen milieu en tegen internationale samenwerking is. Tussen de partijen zien we hier wel lichte verschillen. Forum-kiezers zijn het sterkst tegen meer klimaatmaatregelen en Europese eenwording, terwijl JA21-kiezers net wat minder afkeer van de EU hebben.
Tabel 1. Standpunten van de rechts-radicale kiezers
| Stemintentie | ||||
| PVV | Forum | JA21 | andere partijen | |
| Migratie & integratie | ||||
| Migranten moeten cultuur kunnen behouden (1) vs volledige aanpassing (7) | 5,8 | 5,3 | 5,6 | 4,1 |
| De overheid moet voorkomen dat er nieuwe moskeeën in Nederland worden gebouwd. (1= zeer oneens; 4 zeer eens) | 3,6 | 3,4 | 3,4 | 2,5 |
| Mijn gemeente moet asielzoekers opvangen als dat nodig is. (1= zeer oneens; 4 zeer eens) | 1,8 | 1,8 | 1,9 | 2,8 |
| Milieu | ||||
| Klimaatmaatregelen gaan te ver (1) vs gaan niet ver genoeg (7) | 3 | 2,1 | 2,6 | 4,9 |
| De veestapel van Nederlandse boeren moet worden ingeperkt. (1= zeer oneens; 4 zeer eens) | 1,9 | 1,9 | 2,1 | 2,7 |
| Internationale samenwerking | ||||
| Europese eenwording moet verder gaan (1) vs is te ver gegaan (7) | 6 | 6,4 | 5,3 | 3,7 |
| Nederland moet minder geld uitgeven aan ontwikkelingshulp. (1= zeer oneens; 4 zeer eens) | 3,4 | 3,3 | 3,4 | 2,3 |
| Economie | ||||
| Inkomensverschillen moeten groter (1) vs moeten kleiner (7) | 5,1 | 4,5 | 3,8 | 5 |
| De pensioengerechtigde leeftijd moet worden verlaagd naar 65 jaar. (1= zeer oneens; 4 zeer eens) | 3,4 | 3,4 | 3,1 | 2,7 |
| De belastingen moeten worden verlaagd, ook als dat ten koste gaat van het niveau van voorzieningen. (1= zeer oneens; 4 zeer eens) | 2,7 | 2,6 | 2,6 | 2,1 |
| Het verplichte eigen risico in de zorg, dat burgers betalen voor hun zorgkosten, moet worden afgeschaft. (1= zeer oneens; 4 zeer eens) | 3,3 | 3,1 | 2,9 | 2,6 |
BRON: NKO DPES2021
Echter het grote onderlinge verschil tussen de rechts-radicalen zit op economische issues. De PVV-kiezers willen wel belastingverlaging7, maar zitten verder stelselmatig linkser: minder grote inkomensverschillen, de pensioenleeftijd terug naar 65 en geen eigen risico in de zorg. Wat betreft inkomensverschillen en huur zit de PVV-kiezer zelfs vlakbij het gemiddelde van de niet-rechtsradicale partij-aanhang. Daarnaast zijn er nog wat verschillen tussen Forum- en JA21-kiezers. JA21 haar kiezers lijken structureel wat rechtser op economisch vlak. Zo zijn ze duidelijk geen voorstander van het verkleinen van inkomensverschillen.
Al met al, JA21-, Forum- en PVV-kiezers zijn nationalistisch, bekommeren ze zich weinig om het milieu en zijn euro-sceptisch. Echter, de PVV-kiezer is gemiddeld economisch een slag linkser. En JA21 lijkt zowel economisch rechtser, en net wat minder radicaal tegen internationale samenwerking, ook in vergelijking tot Forum.
Is JA21 voor de sociaaleconomische elite?
Zien we deze verschillen in economische standpunten ook terug in wie er op de partijen stemt als we kijken naar opleidingsniveau en sociaaleconomische klasse? Eerder onderzoek liet al zien dat rechts-radicale partijen steun krijgen van een alliantie van ‘traditionele arbeiders’ en ‘kleine zelfstandigen’. Een alliantie die ook wel een ‘ongelukkig huwelijk’ is genoemd, omdat deze groepen het op economische vraagstukken vaak niet met elkaar eens zijn. De versplintering van rechts-radicale partijen kan juist dan uitkomst bieden en meer potentiële rechts-radicale kiezers verleiden.
In figuur 2 zien we direct dat alle drie de partijen verschillen van de rest van het electoraat: ze hebben, gemiddeld genomen, een lager-opgeleid electoraat en hun aanhang ziet zichzelf minder snel als hogere klasse. Echter, er zijn ook duidelijke verschillen tussen de drie partijen. Waar voorheen Forum wel genoemd werd als de hoogopgeleide versie van PVV, springt nu JA21 eruit. De aanhangers van deze partij zijn relatief weinig laagopgeleid en juist vaker hoogopgeleid. Ook is de arbeidersklasse ondervertegenwoordigd onder de JA21-stemmers. Hun kiezers zien zichzelf veel vaker als onderdeel van de hogere of middenklasse.
Net zo rechts, maar ogenschijnlijk acceptabeler
Concluderend, PVV, Forum voor Democratie en JA21 zijn alle drie nationalistische, migratie-kritische partijen. Weinig verrassend, spreken ze dan ook een deels overlappend rechts-radicaal electoraat aan. Onder hun (potentiële) aanhang zien we dus wel nuanceverschillen op klimaat en internationale samenwerking. Echter, het sterkste onderscheid ligt op economisch vlak: de PVV-aanhang is veel meer centrumlinks, terwijl JA21-aanhangers beduidend rechtser zijn. En dit wordt ook weerspiegeld in de opleidingsniveaus en sociale klasse.
Het nieuwe JA21 lijkt met haar positionering een nieuw stuk rechts-radicaal electoraat te hebben aangeboord, zeker gezien de radicalisering van Forum. JA21 presenteert zich als redelijk alternatief en spreekt de hogere- en middenklasse aan. De migratie-kritische en economisch-rechtse “upper and middle class”-kiezer lijkt hiermee een economisch rechts alternatief voor de PVV en een ‘acceptabel’ alternatief voor Forum te hebben. Echter, waar JA21 is geboren uit verontwaardiging over onder andere racistische apps binnen Forum - een afkeer die Rutte en JA21 beiden hebben geuit – denken de JA21-kiezers nauwelijks anders over migratie, integratie en islam dan Forum- en PVV-kiezers.
Niels Spierings is universitair hoofddocent sociologie aan de Radboud Universiteit (Nijmegen) en codirecteur van het Nationaal Kiezers Onderzoek.
Marcel Lubbers is hoogleraar Interdisciplinaire Sociale Wetenschap: Relaties tussen groepen en culturen aan de Universiteit Utrecht en codirecteur van het Nationaal Kiezers Onderzoek.
Take Sipma is postdoctoraal onderzoeker politicologie aan de Radboud Universiteit (Nijmegen) en coördinator van het Nationaal Kiezers Onderzoek
Noten
1 - We horen rond de uitslagenavond wel dat radicaal- en extreemrechts nog nooit zo groot was in Nederland. Deels is dit een kwestie van definitie, maar we brengen graag in herinnering dat in LPF en Leefbaar Nederland samen 28 zetels wonnen; hetzelfde aantal als Forum, JA21 en PVV opgeteld.
2 – Ook ten opzichte van de politiek idiosyncratische casus Zwitserland. Daar staat de teller op vier als we SVP, EDU, BDP en de Ticino League rekenen tot de rechtsradicalen.
3 – Sinds 1971 voert Stichting Kiezersonderzoek Nederland (SKON) rond iedere Tweede Kamerverkiezing het NKO uit onder een representatieve groep stemgerechtigden in Nederland. Onder leiding van Marcel Lubbers (UU), Tom van der Meer (UvA), Take Sipma, Kristof Jacobs en Niels Spierings (RU) is het NKO 2021 georganiseerd. De dataverzameling is uitgevoerd door I&O op basis van een door het CBS aangeleverde aselecte steekproef van de Nederlandse stemgerechtigde bevolking. Daarnaast is een deel ingebed binnen het LISS-panel, zodat dezelfde mensen over de tijd gevolgd kunnen worden. De hier gerapporteerde resultaten zijn op basis van de ongewogen data uit de voormeting, welke 4.828 respondenten omvat. Er moet dan ook voorzichtig omgegaan worden met de puntschattingen. Bijvoorbeeld Figuur 2 moet niet gebruikt worden om het aantal hogeropgeleiden onder de bevolking af te leiden; zij zijn oververtegenwoordigd in data en bovendien geven lagere opgeleiden vaker als antwoord nog niet te weten wat te zullen stemmen. In onze conclusies focussen we op de grotere patronen die robuuster zijn.
4 – De hier gebruikte data zijn verzameld tussen eind januari en enkele dagen voor de verkiezingen van 17 maart.
5 – Voor PVV en Forum was dit minder dan 1% en dit is dan ook niet in Figuur meegenomen.
6 – en ruim 40% als we degene die JA21 niet zeggen te kennen niet meerekenen.
7 – dit lijkt onlogisch, maar een valide redenering hier kan zijn dat de belasting best omlaag kan om voorzieningen voor de elite en migranten te verminderen.
Afbeelding: Wikipedia.org