De scenario’s maken we aan de hand van twee sleutelonzekerheden. De eerste sleutelonzekerheid is de mate waarin de samenleving en overheid er samen in slagen het virus in te dammen door effectief gedrag. Het indammen van het virus is cruciaal voor het herstellen van de economie. In het gunstigste geval gaat dat snel, en in de ongunstige prognoses duurt het tot dik in 2021 tot we van het virus af zijn.
De tweede sleutelonzekerheid is weerbaarheid. Een individu of een samenleving als geheel kan een meer of minder adaptief vermogen hebben om met onzekerheid en tegenslag om te gaan. Hangen we massaal in de touwen? Of proberen we er het beste van te maken of zien we zelfs nieuwe kansen voor een betere samenleving?
Vier scenario’s en vier archetypes
De vier scenario’s ontvouwen zich simpelweg door twee assen te maken, met op de assen de twee sleutelonzekerheden. Het gaat er daarbij niet om te bepalen wat het meest plausibele scenario is, maar om de vier werelden te beschrijven en te bezien wat ons in ieder scenario te doen staat.
De maatschappelijke uitkomsten worden geïllustreerd aan de hand van het leven van vier archetypes. Bob is een 50-jarige zzp’er die strategisch advies geeft aan reisorganisaties, Anne (22) studeert en heeft baantje in de horeca, Ria van 36 is verpleegkundige op de IC-afdeling van een ziekenhuis en David is een licht dementerende man van 75 die alleen woont.
Scenario 1: De schade beperkt
Dit is het optimistische scenario. Het beleid van het kabinet is effectief: Adviezen worden goed opgevolgd en het virus wordt ingedamd. Daarnaast blijken de economie en samenleving weerbaar. Na een matig 2020 krabbelt de economie in 2021 weer op en blijken ook de sociale gevolgen mee te vallen. Ter vergelijking, in de CPB-scenario’s van maart 2020 is de groei van het bruto binnenlands product in 2021 in het optimistische scenario 3,5 procent (na -1,2 procent in 2020), trekken de investeringen fors aan en is de werkloosheid slechts 4,5 procent. Behalve de doden die door Covid-19 te betreuren zijn, is er relatief weinig blijvende schade.
Met Bob gaat het goed. 2020 was een slap jaar, de opdrachten droogden op, maar hij had een buffertje op de bank en hij kon gebruik maken van de tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers van het kabinet. Hij onderscheidde zich door bedrijven bij te staan in het ontwikkelen van Covid-veilige reizen. In 2021 komen de opdrachten weer op gang.
Ook voor Anne was 2020 geen leuk jaar. Net als haar vrienden hield ze zich braaf aan de gedragsregels, maar in maart werd ze meteen ontslagen door het café waar ze voor werkte, dat haar tegen een lager salaris in juni wel weer terug wilde. Ze miste ook het contact met mede-studenten doordat er omgeschakeld werd naar online colleges, wat wel vlot verliep. Sinds een paar weken heeft ze een mooie baan in een nieuw hip restaurant.
Ria heeft in de lente en de zomer van 2020 een enorme inspanning geleverd en heeft in september een lange vakantie genomen om bij te komen. Drie van haar directe collega’s hadden corona opgelopen, waarvan er een is overleden. Ria heeft het daar erg zwaar mee, nog steeds. Het had haar ook kunnen gebeuren. Dit heeft tot slapeloze nachten en zelfs spanningen in haar huwelijk geleid, waar ze van is hersteld door goede begeleiding van de bedrijfsarts en collega’s. In 2021 keert het normale leven weer terug, al zal ze 2020 nooit meer vergeten.
Ook David heeft het moeilijk gehad, zij het voor korte tijd. Gedurende de lockdown in april voelde hij zich erg eenzaam. Zijn twee kinderen deden wel aan beeldbellen, maar na een paar maanden verslapte dat enigszins. Ook de dagopvang waar hij graag kwam werd eerst gesloten. Door buurtinitiatieven en eigen inspanningen bleef zijn sociale netwerk intact en kon David in 2021 zijn gewone leven weer oppakken.
Scenario 2: Het is erg, maar we doen het samen
In dit scenario is het beleid en de opvolging minder effectief. De communicatie vanuit de overheid blijft gebrekkig en evolueert te weinig over de tijd. Burgers worden nog steeds streng toegesproken over de risico’s en op hun verantwoordelijkheid gewezen. Deze ‘fear appeals’, die vooral nuttig waren in de acute fase, zijn echter uitgewerkt en er is weinig aandacht voor het ondersteunen van duurzame gedragsverandering. Bovendien vinden de burgers de regels niet eenduidig en altijd even begrijpelijk. Er is een tweede golf gekomen met een partiële lockdown en er komen opnieuw veel mensen op de IC terecht. Er ontstaat grotere schade aan de economie dan verwacht. Niettemin blijkt de samenleving heel weerbaar en veert de economie in 2021 weer op, zij het met minder gunstige uitkomsten dan in het eerste scenario. Omdat corona langer duurt, kunnen we dit scenario losjes vergelijken met dat van het CPB waarin corona langer duurt. In 2021 gaat het dan vooral slechter met de arbeidsmarkt, de werkloosheid loopt op tot 5,3 procent. Verder zijn er meer doden en kwetsbare groepen worden nog harder geraakt.
Voor Bob valt de schade uiteindelijk mee. Omdat het virus langer rondwaarde, werd de reisbranche ook voor een langere periode getroffen. Maar reisorganisaties verlegden hun prioriteiten. Bob specialiseerde zich in veilig en hygiënisch reizen en kon zo toch nog wat opdrachten binnenhengelen.
Voor Anne ligt dat wat anders. Veel van haar vrienden trokken zich weinig aan van de afstandsregels. Van hun vriendengroep van twintig kregen er vijf corona. Vier van hen hadden geen vervelende verschijnselen maar een had tot in 2021 nog last. Anne kreeg flinke ruzie met haar ouders die haar van onverantwoordelijk gedrag betichtten.
Voor Ria is dit scenario nog ongunstiger. De werkdruk was toch al hoog en wordt door de tweede golf nog hoger. Om te verhinderen dat ze overspannen raakt, is ze minder uren gaan werken. Gelukkig heeft haar leidinggevende hier begrip voor en houdt goed een vinger aan de pols om te zien of Ria en haar collega’s niet bezwijken. Met hangen en wurgen en door steun van haar omgeving blijft Ria overeind.
Voor David is dit scenario niet veel slechter dan het gunstige scenario. Hij is weliswaar erg bang geweest om ziek te worden, maar op de publieke omroep was een landelijke actie met BN’ers om ouderen te helpen met hun eenzaamheid. Vanuit de buurt is een actie opgezet om boodschappen te doen voor David en een luisterend oor te bieden. De dagopvang moest weer deels gesloten worden, maar er waren online alternatieven.
Scenario 3: Het waait over, maar de schade is blijvend
Nu is het beleid en de opvolging wel effectief om het virus in te dammen maar slaagt de samenleving er niet goed in de effecten te verwerken. Het gebrek aan weerbaarheid zorgt voor trage aanpassingen, meer faillissementen en hogere werkloosheid. De afname van het arbeidsaanbod, investeringen en productiviteit zorgen voor blijvende schade en vertraging van het herstel. De gevolgen van het virus zijn zeer verschillend en lopen deels langs de bekende breuklijnen van kansarm en kansrijk in onze maatschappij. Volgens het NIBUD is bijna de helft van alle gezinnen in inkomen erop achteruit gegaan als gevolg van het virus en geeft een kwart aan niet voldoende geld achter de hand te hebben om vier maanden zonder inkomen op te vangen. Maar ook andere effecten raken kwetsbare groepen harder: eenzaamheid en ander geestelijk lijden, onderwijsachterstanden en zorgmijden.
Het verschil met het vorige scenario is groot. Ging het met Bob en David toen relatief goed en relatief slecht met Anne en Ria, nu is dat omgekeerd. Bob heeft last van de gebrekkige weerbaarheid. De reisbranche heeft klappen gehad en is er niet goed in geslaagd zich aan de nieuwe realiteit aan te passen. Door voortdurende negatieve berichten in de media durven mensen niet te reizen. Er zijn faillissementen en iedereen houdt de hand op de knip. Voor het inhuren van freelancers voor strategisch advies is even geen geld. Schulden dreigen en hij kan het hoofd nog maar net boven water houden.
David heeft nog meer last van de gebrekkige weerbaarheid omdat zijn sociale netwerk het laat afweten en hij vereenzaamt. Zijn kinderen hebben het te druk met hun eigen sores en zinspelen op een opname in een verpleeghuis waar David boos en verdrietig over is.
Met Ria gaat het beter dan in het vorige scenario. Omdat haar werk sterk beïnvloed wordt door de aanwezigheid van het virus is dat voor haar belangrijker dan de weerbaarheid. Het kabinet heeft flink uitgepakt en mensen in de zorg een flinke gratificatie gegeven. Nu er geen tweede golf komt kan ze het gewone werk als verpleegkundige weer oppakken. Haar baanzekerheid leidt tot weinig stress over ontslag en de psychologische hulp wordt snel afgebouwd.
Ook voor Anne is dit scenario beter dan het vorige. Door goede naleving van de regels onderhoudt ze een actief sociaal leven (op gepaste afstand) en haar baan in het hippe restaurant heeft ze ook nog. Ruzies met haar ouders zijn niet aan de orde. Wel is het online onderwijs van droevig niveau en lijken haar vrienden wat lusteloos.
Scenario 4: Dooms day
Hier gaat alles mis, het virus waart langer rond en de schade is groot en blijvend. Het opvolgen van gedragsregels lukt in dit scenario niet goed. Mensen zagen in de media beelden van overvolle stranden, feestende jongeren en zelfs een minister en de koning die zich niet aan de regels hielden, terwijl ze zelf geen biertje met collega’s mochten drinken. Dit maakt inzichtelijk dat er een ‘free rider probleem’ is en dat zorgt voor verontwaardiging en verdeeldheid in de samenleving waardoor groepen, zoals ouderen en jongeren, tegenover elkaar komen te staan. In dit scenario is het beleid en gedrag niet effectief om het virus in te dammen. De arbeidsmarkt is voor langere tijd ontwricht, er zijn meer faillissementen en de financiële markten, die in de andere scenario’s nog redelijk overeind bleven, worden ook geraakt. De werkloosheid loopt op tot boven de 10 procent. Een paar kleine banken vallen om. De gezondheidseffecten zijn ook groter wat ook weer zijn weerslag heeft op de economie. Het begrotingstekort en de schuld lopen flink op.
Met alle vier de archetypes gaat het slecht. Bob’s opdrachten blijven uit, hij heeft geen mogelijkheid om zich te scholen en belandt in een naargeestig schuldentraject. Dat stelt zijn huwelijk ernstig op de proef, vooral omdat Bob is gaan drinken en zijn vrouw het ook allemaal niet meer ziet zitten.
Ria zit min of meer in hetzelfde schuitje als in scenario 2, maar het is nu erger omdat naast het virus en de ellende die daarmee voor haar gepaard gaat, de econom ie zo slecht draait dat ze het ook in haar directe omgeving goed merkt. Haar zus is werkloos en terneergeslagen en haar man dreigt zijn baan bij de bank kwijt te raken. Ze ontvangt nauwelijks ondersteuning van de bedrijfsarts en haar collega’s en krijgt een burnout.
Ook voor Anne lijkt dit op scenario 2, maar dan slechter. Ze kan fluiten naar een bijbaan in de horeca en kan zich niet goed concentreren op haar studie. De relaties met haar ouders en vrienden verslechteren.
Voor David lijkt dit op scenario 3, maar erger omdat het langer duurt. Een gang richting het miserabele verpleeghuis, waar David helemaal niet thuishoort, blijkt onvermijdelijk.
Conclusies en aanbevelingen
De extreme scenario’s (De Schade Beperkt en Dooms Day) zijn redelijk voorspelbaar in wat er uit komt. De andere twee scenario’s vallen vooral op doordat verschillende groepen geraakt worden. Bij ‘Het is erg, maar we doen het samen’ zijn Bob en David nog vrij goed af, maar worden Anne en Ria flink geraakt, terwijl bij ’Het waait over, maar de schade is blijvend’ dat precies omgekeerd is.
Welke partijen kunnen de effectiviteit van gedrag en weerbaarheid beïnvloeden? In eerste instantie natuurlijk de landelijke en gemeentelijke overheid. Effectief beleid betekent maatregelen nemen die gepast zijn gegeven de lokale situatie. Als die vervolgens op consistente en begrijpelijke manier uitgelegd worden, is het voor burgers gemakkelijker om de maatregelen op te volgen.
In de acute fase heeft de overheid diep ingegrepen in onze persoonlijke levenssfeer met een beroep op veiligheid. Nu we weten we dat we de gedragsregels nog langere tijd nodig zullen hebben is er een breder palet van gedragsveranderingstechnieken nodig dat ook recht doet aan andere menselijke waarden, zoals de behoefte aan autonomie en sociale verbondenheid. Positief bekrachtigen van het naleven van regels en nudging bijvoorbeeld, in plaats van de eenzijdige focus op het strenge vingertjes bij nalatigheid.
Om de weerbaarheid te vergroten werden al snel financiële steunmaatregelen getroffen waarmee de overheid zzp’ers en andere getroffen groepen tijdelijk uit de wind heeft gehouden. Laat de overheid deze burgers straks alsnog omvallen als de dreiging van Covid-19 langer aanhoudt, en gaan de huisuitzettingen straks gewoon door? Niet slim, want elke euro die besteed wordt aan preventie van schulden betaalt zich dubbel en dwars terug.
Hoe vergroten we de weerbaarheid van mensen die economisch hard door het virus worden getroffen? Experts zijn het er over eens dat er een integrale aanpak nodig is met aandacht voor de complexe problematiek waar mensen mee geconfronteerd worden. Een aanpak waarin allerlei overheidsinstanties, woningcorporaties, gezondheids- en kennisinstellingen en kwetsbare groepen zelf hun krachten bundelen. Een aanpak die de huidige verkokering in het sociale domein overstijgt en kwetsbare mensen eigen regie geeft.
Het versterken van weerbaarheid ontstijgt evenwel het steunen van individuele burgers. Op maatschappelijk niveau is sociale cohesie gebaat bij het verminderen van (arbeids)discriminatie en processen van uitsluiting en het verbeteren van toegankelijkheid van maatschappelijke voorzieningen en onderwijs. Sociale cohesie is geen soft gepraat voor rooibostheedrinkers. Er is steeds meer bewijs dat een cultuur die zich kenmerkt door een klimaat van vertrouwen, vraaggerichtheid, tolerantie en solidariteit robuuster is en zich sneller aanpast aan maatschappelijke veranderingen. Dat is goed voor ons gevoel van persoonlijke controle en zal onze economie op de langere termijn versterken.
Ook media spelen bij het uitdragen en uitleggen van maatregelen een belangrijke rol, met name bij het vormen van sociale normen. Bijvoorbeeld door ook mensen in de spotlights te zetten die de gedragsregels wel opvolgen. Bovendien kunnen media ‘wij’ tegen ‘zij’-denken verkleinen door groepen minder uit te lichten en pontificaal tegenover elkaar te plaatsen, zoals jongeren tegen ouderen en viruswaanzinnigen tegenover burgers die strengere handhaving van de gedragsregels eisen. In de media is vaak eenzijdig aandacht voor verschillen in waarden en gedrag van groepen mensen, terwijl uit onderzoek blijkt dat uiteenlopende groepen mensen juist vaak dezelfde waarden omarmen. En laten we niet doen of alle wijsheid van boven moet komen. Burgers zelf kunnen veel doen om het virus in te dammen. Door zelf prudent en weerbaar te zijn bijvoorbeeld door creatief te zijn in het onderhouden van sociale contacten en alert te zijn waar ze kunnen bijspringen in hun directe omgeving.
In de media en politiek is veel aandacht voor het beleid en het gedrag en welke schade dat toebrengt aan de economie en maatschappij. De scenario’s illustreren dat weerbaarheid minstens net zo belangrijk is. Economische en maatschappelijke gevolgen zijn in weerbare samenlevingen belangrijk gunstiger en de schadelijke effecten minder blijvend, ook voor kwetsbare groepen. Investeringen in sociaal kapitaal zijn daarom extra noodzakelijk en rendabel in Covidtijd.
Sandra van Dijk is sociaal psycholoog, verbonden aan de afdeling Gezondheids-, Medische en Neuropsychologie van de Universiteit Leiden. Marcel Canoy is econoom, verbonden aan de VU en adviseur van de Autoriteit Consument en Markt.
Referenties
CPB. Langdurige effecten van de Coronacrisis voor de arbeidsmarkt. Augustus 2020.
CPB. Scenario’s economische gevolgen Coronacrisis. Maart 2020.
Forsyth D.R. (2020). Group-level resistance to health mandates during the COVID-19 pandemic: A group-think approach. Group Dynamics Theory Research and Practice.
NIBUD nieuwsbericht. Weinig mogelijkheden om inkomensterugval op te vangen. Augustus 2020.
O'Connor, D.B., Aggleton, J.P., Chakrabarti, B., Cooper, C.L., Creswell, C., Dunsmuir, S., Fiske, S.T., Gathercole, S., Gough, B., Ireland, J.L., Jones, M.V., Jowett, A., Kagan, C., Karanika‐Murray, M., Kaye, L.K., Kumari, V., Lewandowsky, S., Lightman, S., Malpass, D., Meins, E., Morgan, B.P., Morrison Coulthard, L.J., Reicher, S.D., Schacter, D.L., Sherman, S.M., Simms, V., Williams, A., Wykes, T. and Armitage, C.J. (2020), Research priorities for the COVID‐19 pandemic and beyond: A call to action for psychological science. Br J Psychol.
Pitas, N., & Ehmer, C. (2020). Social Capital in the Response to COVID-19. American Journal of Health Promotion.
Danielle Timmermans, Charles Agyemang, Moniek Buijzen, Semiha Denktas, Andrea Evers, Gerard Molleman, Maria van den Muijsenbergh, Bas van den Putte, Denise de Ridder, Robbert Sanderman, Julia van Weert, John de Wit. Communiceer beter over hoe je te gedragen tegenover het virus. Website Socialevraagstukken.nl. (2020).
Vijlbrief A., & Van Mourik K. (2020). Wat werkt bij de aanpak van armoede en schulden. Movisie.
Foto: Pille-Riin Priske via Unsplash