Gelet op de maatschappelijke ontwikkelingen, waaronder het toenemend aantal ouderen, de gevolgen van corona en de oorlog in Oekraïne, en de knelpunten in het sociaal domein ligt er de komende jaren een forse taak voor gemeenten. Bij de overheveling van taken naar gemeenten in 2015 werd verwacht dat zij die beter (en goedkoper) konden uitvoeren, mede door van mensen te vragen meer voor elkaar te zorgen. Mensen in kwetsbare posities zouden beter gesteund kunnen worden door lokale overheden, in samenwerking met de lokale samenleving, dan een (landelijke) overheid die meer op afstand staat, zo was de gedachte achter dit beleid. In de praktijk lopen gemeentebesturen echter tegen een aantal dilemma’s of spanningsvelden aan die om scherpe keuzes vragen.
Voor de recent gekozen nieuwe gemeentebesturen is dit het moment om de stand op te maken en opnieuw keuzes te maken over wie met welke ondersteuning geholpen kan en moet worden. Het SCP signaleert een aantal aandachtspunten die gemeenten als handvat kunnen gebruiken bij het maken van die keuzes.
Realistische visie op de lokale kracht
Uit eerder SCP-onderzoek blijkt dat er lokaal veel gebeurt, niet alleen door gemeenten maar bijvoorbeeld ook door mantelzorgers, burgerinitiatieven, maatschappelijke organisaties en sociaal georiënteerde werkgevers, maar dat de hoge verwachtingen in de praktijk vaak niet realistisch zijn.
Nieuwe gemeentebesturen staan voor de taak om af te wegen wat zij wel en niet aan de lokale samenleving over kunnen en willen laten. Zo kunnen gemeenten nagaan hoe zij de lokale zorgzaamheid van de samenleving kunnen stimuleren en faciliteren, bijvoorbeeld door het bieden van ondersteuning aan burgerinitiatieven, mantelzorgers en vrijwilligers.
Gemeenten hebben het gevoel dat ze zelf weinig keuzes kunnen maken
Uit het coalitieakkoord blijkt dat het nieuwe kabinet, net als haar voorgangers, een groot beroep doet op zelf- en samenredzaamheid van burgers in het sociaal domein. Het SCP roept niet alleen de gemeenten, maar ook het kabinet daarom opnieuw op tot herbezinning op de aannames over (zelf)redzaamheid en tot doordenking van de (financiële) consequenties daarvan.
Lokale visie binnen landelijk en regionaal beleid
Gemeenten werken binnen de financiële en wettelijke kaders van het Rijk. Deze worden door veel gemeenten als knellend ervaren. Zij hebben het gevoel dat ze zelf weinig keuzes kunnen maken, zoals over de toegang tot de Jeugdwet en in de regionale samenwerkingsverbanden. Tegelijkertijd lijken zij niet altijd gebruik te maken van de ruimte die er is, bijvoorbeeld door binnen de Participatiewet de dienstverlening meer aan te passen aan de individuele situatie.
Het is aan de nieuwe gemeentebesturen om die ruimte te onderzoeken én te benutten. Zij moeten binnen de bestaande landelijke kaders een lokale visie ontwikkelen en heldere keuzes maken.
Daarnaast heeft het kabinet aangekondigd zich te bezinnen op de positie van het lokaal bestuur. In die herbezinning is het van belang dat het kabinet de burger centraal stelt. Mensen moeten immers de zorg en ondersteuning krijgen die werkt, die past bij hun situatie en bij wat ze wel en niet zelf kunnen. Dat vraagt van het Rijk en gemeenten om gezamenlijk hun verantwoordelijkheid te nemen. Tevens moeten zij duidelijke afspraken maken over wie de komende jaren waarvoor verantwoordelijk is.
Prioriteer de meest kwetsbare groepen
Gemeenten zijn soms geneigd om vooral mensen met relatief lichte hulpvragen te helpen, mede ingegeven door financiële overwegingen. Zo vallen jongeren met complexe problematiek en mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt vaak buiten de boot.
Het SCP pleit ervoor om meer prioriteit te geven aan mensen in de meest kwetsbare posities, zoals jongeren die jeugdzorg nodig hebben of mensen waar problemen op gebied van werken, zorg, wonen en onderwijs zich opstapelen. Gemeenten moeten daarbij de balans vinden met hun taak om te zorgen voor basisvoorzieningen voor iedereen.
Werk integraal waar nodig
De meeste mensen in het sociaal domein hebben enkelvoudige problematiek en een duidelijke hulpvraag. Zij kunnen over het algemeen goed geholpen worden. Voor de kleinere groep mensen met problemen op meerdere levensdomeinen is echter een integrale aanpak van belang. Die kan dan ook gaan over schuldhulpverlening bieden, (passend) onderwijs, huisvesting en medische of langdurige zorg.
Gemeenten kunnen niet blindvaren op de aannames achter het decentrale beleid
Verschillen in uitgangspunten, doelstellingen en regels van wettelijke kaders én verkokering in de wetgeving maken het bieden van integrale ondersteuning echter moeilijk. Gemeenten zullen zowel in hun beleid als in de uitvoering een antwoord hierop moeten vinden. Het gaat dan onder meer om afstemming, samenwerking, informatie-uitwisseling met organisaties die andere doelen, regels en werkwijzen hebben.
Faciliteer de menselijke maat en maatwerk
In de uitvoeringspraktijk is sprake van een spanningsveld tussen ondersteuning op maat – dus rekening houden met de persoonlijke omstandigheden – enerzijds en het streven om zoveel mogelijk mensen te helpen binnen de beschikbare budgetten anderzijds. Ook mag maatwerk niet ontaarden in willekeur.
Gemeentebesturen zullen zich moeten beraden op wat in dit opzicht wenselijk en mogelijk is. Het nieuwe kabinet onderschrijft de noodzaak van meer aandacht voor de menselijk maat. Dit raakt aan het maatschappelijke debat over wederzijds vertrouwen tussen overheid en burger. Zonder rekening te houden met individuele situaties en de menselijke maat willen of durven mensen met problemen niet aan te kloppen bij gemeenten. Dit uitgangspunt zal in de gemeentelijke uitvoeringspraktijk verder gestalte moeten krijgen.
Gemeentebesturen aan zet
Het gemeentelijk sociaal domein betekent veel voor het dagelijks leven van mensen in kwetsbare posities. Zij kunnen zonder de gemeentelijke ondersteuning niet goed meedoen in de samenleving. Adequate ondersteuning gaat niet alleen om een toereikend budget en de vraag hoe de uitvoering van het beleid effectief en efficiënt te organiseren is. Gemeentebesturen staan, samen met de lokale gemeenschap, ook voor meer fundamentele vragen: wat kun je aan de samenleving overlaten, wil je ook de meest kwetsbare burgers helpen en wat betekent dat dan? Hoe kom je tot maatwerk zonder dat er sprake is van willekeur?
Hieraan liggen vaak allerlei spanningsvelden ten grondslag. Gemeenten kunnen niet blindvaren op de aannames achter het decentrale beleid, zoals dat mensen wel voor elkaar zullen zorgen. De nieuwe gemeenteraden zijn aan zet om scherpe keuzes te maken om de uitdagingen die de komende jaren op het sociaal domein afkomen het hoofd te kunnen bieden.
Patricia van Echtelt, Evelien Eggink en Mirjam de Klerk zijn werkzaam bij het Sociaal en Cultureel Planbureau. Dit artikel is gebaseerd op en een gedeeltelijke weergave van het SCP-rapport ‘Uitdagingen in het sociaal domein Nieuwe gemeentebesturen aan zet’ dat op 15 maart 2022 verscheen.
Foto: Frans Schouwenburg (Flickr Creative Commons)