Ten tijde van crises kijken burgers naar de politiek voor oplossingen

Een wereldwijde pandemie heeft niet alleen gevolgen voor de gezondheid van burgers. Het kan ook de gezondheid van een democratie aantasten doordat het regeringen voor grote uitdagingen stelt. Wanneer die niet kunnen voldoen aan de publieke verwachtingen in crisistijd, kan dat leiden tot een verlies in politiek vertrouwen.

Tijdens eerdere internationale crises was een bijzonder fenomeen zichtbaar: direct na een uitbraak piekte het politiek vertrouwen in de regering. Dit wordt ook wel de ‘rally-round-the-flag effect’ genoemd (Mueller, 1970). In tijden van grote nationale onzekerheid kijken burgers naar de politiek voor oplossingen. Daardoor genieten regeringsleiders op korte termijn meer populariteit en hebben burgers meer vertrouwen in de politiek. Deze bevindingen zijn echter vooral gebaseerd op de VS en richtten zich met name op terreurdreigingen en oorlogen. De vraag is in hoeverre er ook een rally-round-the-flag effect optreedt bij een gezondheidscrisis als de huidige covid-19 pandemie en of dit ook zichtbaar is in Europa.

Uit angst voor het coronavirus groeide het vertrouwen in de regering

De eerste resultaten suggereren dat dit wel het geval is. Uit verschillende opiniepeilingen kwam al naar voren dat de populariteit van regeringsleiders in onder andere Duitsland, Frankrijk en het VK piekte in maart. Ook Mark Rutte zag een groei in publieke steun van ongeveer 33 procent direct na zijn toespraak tot het volk op 16 maart 2020.

Het vertrouwen in het politieke systeem in het algemeen kreeg in verschillende Europese landen ook een boost. Deze groei volgde echter niet op een uitbraak van corona in het desbetreffende land, maar was zichtbaar direct nadat Italië de lockdown afkondigde. Dit gaf andere Europeanen een signaal over de ernst van het virus en het belang van een nationale aanpak (De Vries et al., 2020).

Vertrouwen hangt nauw samen de effectiviteit van beleid

Deze groei in politiek vertrouwen als gevolg van angst is echter maar tijdelijk. Het performance-perspectief, een dominante verklaring binnen de vertrouwensliteratuur, stelt namelijk dat politiek vertrouwen vooral gedreven wordt door beleidstevredenheid. Dat wil zeggen dat burgers meer vertrouwen hebben in hun regering wanneer zij het eens zijn met het gevoerde beleid en tevreden zijn met de uitvoering van dit beleid. Dit zagen we ook terug in de afgelopen maanden. In verschillende West-Europese landen leidde het inzetten van lockdown-maatregelingen tot een groei in het politiek vertrouwen. Dit komt doordat burgers achter de genomen beslissingen stonden en, op de korte termijn, hun regering beloonden voor het competent handelen (Bol et al., 2020).

Het is nog afwachten in hoeverre het politiek vertrouwen hoog blijft op de langere termijn. Volgens het performance-perspectief zal dit afhangen van de effectiviteit van het gevoerde beleid en zal dus verschillen per land. Wanneer burgers tevreden zijn met de uitkomsten van de coronamaatregelen is de kans groot dat het vertrouwen hoog blijft. Deze tevredenheid is echter niet alleen afhankelijk van de resultaten op basis van de volksgezondheid (‘flatten the curve’). Percepties van de staat van de economie spelen hierbij ook een grote rol. Gezien de verwachte krimp van de economie is het waarschijnlijk dat er de komende tijd een daling in politiek vertrouwen zal optreden.

Een vertrouwende burger houdt zich eerder aan de wet

Een bepaalde mate van politiek vertrouwen leek de afgelopen periode nóg belangrijker voor nationale regeringen. Men moest immers ‘met 50 procent van de kennis 100 procent van de besluiten nemen’ (Rutte, 12 maart 2020). Politiek vertrouwen stelt regeringen in staat om impopulaire veranderingen door te voeren omdat een vertrouwende burger eerder geneigd is dergelijke beslissingen te accepteren. Met andere woorden, politiek vertrouwen bevordert acceptatie van politieke beslissingen.

Daarnaast zal een vertrouwende burger zich eerder aan de wet houden – ook wel compliance genoemd (Tyler, 1990). Dit was met name relevant tijdens de ‘slimme lockdown’ waar werd gehamerd op de eigen verantwoordelijkheid van burgers in het naleven van de maatregelen in de privésfeer.

De boost in politiek vertrouwen was dus erg wenselijk voor het nemen van beleidsbeslissingen en heeft mogelijk ook bijgedragen aan de effectiviteit van het beleid. Recent onderzoek laat zien dat verschillen binnen landen in de (in)effectiviteit van coronamaatregelen deels te verklaren zijn door het institutionele vertrouwen van burgers.

Zo is in de Verenigde Staten compliance hoger in democratische deelstaten dan in republikeinse deelstaten, omdat democraten meer vertrouwen hebben in de wetenschappers en experts achter de beslissingen. Naast politiek vertrouwen is voor compliance ook het vertrouwen in de medemens in het naleven van de maatregelen van belang. Zo worden in Zuid-Korea en Duitsland de coronaregels in hoge mate gehoorzaamd, landen waar ook het politiek en sociaal vertrouwen relatief hoog is.

Democratie gaat een turbulente periode tegemoet

Politiek vertrouwen was dus van levensbelang. Het stelde regeringen in staat om snelle maatregelen te treffen om de uitbraak in te dammen, en bevorderde de effectiviteit van het gevoerde beleid. De angst van de uitbraak en het vlotte handelen van nationale regeringen gaf het politiek vertrouwen een boost.

Deze boost is slechts tijdelijk, met de krimpende economie zal het vertrouwen ook weer dalen. Dit zal gevolgen hebben voor de effectiviteit van de coronamaatregelen op de lange termijn. De laatste tijd zagen we al een groeiend protest tegen de anderhalvemeter-samenleving en zien we dat mensen het minder nauw nemen met die coronaregels. De Nederlandse democratie gaat een turbulente periode tegemoet waarbij het politiek vertrouwen een gevolg én een oorzaak zal zijn van de politieke prestaties.

Lisanne de Blok is postdoctoraal onderzoeker aan de afdeling Political Science and Public Administration van de Vrije Universiteit Amsterdam.

 

Referenties

Tyler, T. R. (1990). Why people obey the law. New Haven: Yale University Press.

 

Foto: Lars Plougmann (Flickr Creative Commons)