Er was eens een heel rare familie. De leden van de familie hadden weliswaar dezelfde achternaam (Flatie), maar waren toch heel verschillend. Ze leefden in splendid isolation langs elkaar heen en hadden als enige met elkaar gemeen dat iedereen ze haatte. De grimmige familie Flatie is nu weer twee kinderen rijker. Eerst werd Krimpflatie geboren en kort daarna het nichtje Graaiflatie.
We kenden al inflatie, deflatie en stagflatie. Allemaal engerds. Inflatie maakt alles duurder. Opa Hyperinflatie heeft zelfs de oorlog nog meegemaakt. Bij deflatie wil niemand meer investeren en stagflatie leidt tot langdurige werkloosheid. De familie wil maar niet deugen. Het belooft weinig goeds voor de recente uitbreiding van de familie.
Krimpflatie kwam geruisloos
De geboorte van Krimpflatie verliep nochtans vrij geruisloos. Geruisloos is zelfs het handelsmerk van Krimpflatie. Je hebt de aanwezigheid van Krimpflatie haast niet door. Vader had hem nog Sluipflatie willen noemen. Toch merk je het ook in je eigen leven. Laatst viel de lokale koffie- en theeboer bij mij door de mand toen ik een zakje thee overgoot in een daarvoor bestemd bewaarbusje, en het busje toch echt leger was dan bij eerdere overgietingen. De boefjes.
Het is toch wat kleinzielig om te gaan foezelen met verpakkingen
Bedrijven vinden het slimmer om de verpakking aan te passen en de porties te verkleinen in een situatie dat er al sprake is van stevige inflatie. De consument kan dan de illusie hebben dat de prijs hetzelfde is gebleven, terwijl er natuurlijk gewoon meer betaald wordt. Je kunt verschillend denken over de mate van ‘boevigheid’ van Krimpflatie.
Als het aan de Consumentenbond ligt is Krimpflatie een vorm van bedrog. In oktober 2022 werd zelfs een meldpunt (‘Eerlijk is eerlijk’) geopend waar mensen gevallen van Krimpflatie kunnen melden. Het afgelopen halfjaar ging ruim meer dan de helft van alle klachten over Krimpflatie. De brancheverenigingen wassen hun handen in onschuld, erop wijzend dat men zich aan de regels houdt en bedrijven ook niet verplicht zijn consumenten te informeren over prijsstijgingen. Ik kom hierop terug, maar eerst een bezoek aan het nichtje brengen.
En zo werd Graaiflatie geboren
De geboorte van Graaiflatie ging met meer pijn gepaard. Voor de FNV was het alvast een uitgemaakte zaak: aandeelhouders van de grootste beursgenoteerde bedrijven zouden tussen 2019 en 2022 meer hebben geprofiteerd van de bedrijfswinsten dan hun werknemers.
De uitkeringen aan aandeelhouders stegen met 59 procent, de salarissen van de werknemers stegen met 12 procent. Zie daar de geboorte van Graaiflatie.
Kinderlijke onschuld?
De nieuwe aanwinsten van de familie Flatie hebben wellicht toch wat meer kinderlijke onschuld dan de rest van de familie. Zo is Krimpflatie is wat kinderachtig van de detailhandel. Je kunt je wel verschuilen achter de bewering dat je je aan de regels houdt, maar het is toch wat kleinzielig om te gaan foezelen met verpakkingen in plaats van gewoon klare wijn te schenken. Daar staat tegenover dat van consumenten ook verwacht kan worden dat ze opletten wat ze kopen. En als ze de foezelaars zat zijn, kunnen ze gewoon naar de buren gaan.
De naïeve consument komt er te laat achter en voelt zich verpakt en gepakt
Ook Graaiflatie is niet altijd wat het lijkt te zijn. Ten eerste heeft de FNV de cijfers wel vrij bijzonder geïnterpreteerd, waarbij bijvoorbeeld wisselkoerswinsten en winsten in het buitenland werden meegerekend. Ten tweede zijn winstuitkeringen aan aandeelhouders per definitie tijdelijk en salarisstijgingen structureel.
Graaiflatie is wel wat gemener dan Krimpflatie omdat bedrijven er soms in slagen bij plotselinge schaarste (zoals tijdens covid) hun prijzen met meer te verhogen dan we leuk vinden zonder dat de wet overtreden wordt. En als de Graaiers of Krimpers dan toch de wet overtreden, is het gewoon een kwestie van handhaven.
Niet alle consumenten evenveel last
Is er dan verder niks aan de hand en kunnen we deze nieuwe aanwassen van de familie Flatie aan onze borst drukken? Het probleem van de recente aanwinsten van familie Flatie is dat assertieve consumenten er weinig last van hebben, maar naïeve consumenten veel meer. De homo economicus heeft de sneaky foezelaars met hun verpakkingen door en zoekt zijn heil elders of trekt zijn schouders op. De naïeve consument komt er te laat achter en voelt zich verpakt en gepakt.
De assertieve consument die het niet leuk vindt dat Heineken aan het draaien is over Rusland, zwaait de toch al matig smakende rommel vrolijk uit en gaat aan de lekkere hippe lokale biertjes. De naïeve consument die zich blauw betaalt aan energie of zorgpremie realiseert zich onvoldoende dat hij kan overstappen naar een goedkopere leverancier.
Is er sprake van graaien maar is het niet illegaal, dan volgt naming-and-shaming
Ook kwetsbare consumenten hebben meer last van inflatie en de rest van de familie dan assertieve consumenten. De inflatie raakt hen sowieso harder omdat kwetsbaarheid vaak samenhangt met beperkte financiële middelen en hebben daarnaast minder mogelijkheden om zich te wapenen tegen de inflatie. De vraag is hoe hiermee om te gaan.
Beschermen van kwetsbaren
Het beschermen van kwetsbare consumenten is geen sinecure. Het begint bij een overheid die niet uitgaat van het mensbeeld van de homo economicus. De homo economicus is niet dood, want als de prijs van tomaten stijgt worden er toch echt minder tomaten verkocht. Maar de homo economicus hoort niet langer de maat der dingen te zijn waar al het beleid op is gebaseerd. Want dan is de kwetsbare consument altijd het haasje. Een flexibel mensbeeld is niet alleen goed voor consumenten die beschermd moeten worden, maar ook voor alles wat met de menselijke maat te maken heeft.
De vraag is wat dat beschermen in de praktijk betekent. Er blijft altijd een balans nodig in verantwoordelijkheden tussen consument en producent, want anders krijg je Amerikaanse toestanden. Zoals van een vrouw die bij de magnetronbouwer voor miljoenen cashte omdat er niet in de gebruiksaanwijzing stond dat je je hond er niet in kan doen. Weliswaar is dat verhaal apocrief, maar er gebeuren wel vreemdere dingen aan de andere kant van de oceaan.
Inflatie is niet erg, als het maar niet te veel is of wordt uitvergroot
Beschermen in het geval van Krimpflatie betekent dat winkeliers actief aangeven dat de verpakking is aangepast. Doet Kruidenier X dat niet dan volgt geen boete (want daar ontbreekt de juridische basis voor), maar naming-and-shaming, zodat ook minder assertieve consumenten weten waar Abraham de mosterd haalt. En dat is dan niet bij Kruidenier X.
In het geval van Graaiflatie is het aan onderzoekers om aan te tonen of het daadwerkelijk om graaien gaat of om beeldvorming. Is er sprake van graaien maar is het niet illegaal, dan volgt wederom naming-and-shaming. Ook minder assertieve consumenten kunnen dan stemmen met de voeten, omdat ze niet verplicht zijn de producten van graaiers te kopen.
Stilte graag rond familie Flatie
Het zou fijn zijn als het wat stil werd rond de familie. Inflatie is niet erg, als het maar niet te veel is of wordt uitvergroot. In stilte kunnen bedrijven dan weer doen waar ze goed in zijn, namelijk ondernemen. Goed ondernemen kan immers ook zonder aandeelhouders in de watten te leggen of te rommelen met verpakkingen.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU en hij is adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM).