Het is een oud en complex probleem: hoe gaan we om met ‘mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt’ zoals dat heet in het jargon. Al sinds de jaren tachtig kampen diverse kabinetten met dit probleem. De populatie is zeer divers: mensen met een (lichte) verstandelijke beperking, met schulden, met psychische problemen of gewoon mensen die pech hebben in het leven en in de bijstand zijn gerold.
Niet al die mensen zijn geschikt voor de (reguliere) arbeidsmarkt, maar een deel wel en dat wil je, mede in hun eigen belang, ook benutten. Het kabinet Rutte II had als nieuwe vondst voor deze doelgroep de Participatiewet opgetuigd.
Even los nog van het feit dat tegelijk een succesvol beleid (de sociale werkvoorziening) daarmee werd gesloopt (waarover ik hier al schreef), is het goed te zien vanuit welke levensfilosofie de Participatiewet werkt. De gedachte is dat iemand die een bijstandsuitkering krijgt iets ’terug’ moet doen voor de samenleving. Die verplichting zou moeten bestaan in de vorm van een formele tegenprestatie.
Op zich mag je qua hoe je in het leven staat vinden wat je wilt, en mag die levensfilosofie omgezet worden in beleid. Maar een basisvoorwaarde voor elk beleid is dat het ook iets oplevert, in de vorm van kans op werk, eigenwaarde van de doelgroep, rechtvaardigheidsgevoel of whatever. De wet is uitvoerig door het SCP geëvalueerd. De korte conclusie is: het werkt niet. Waarom niet, dat kunt u hieronder lezen.
Het is daarom ook niet minder dan opzienbarend dat staatssecretaris Tamara van Ark en haar sidekick Klaas Dijkhoff stoere taal bezigen waaruit blijkt dat ze eigenlijk totaal lak hebben aan effectiviteit van beleid en het welzijn van deze kwetsbare doelgroep. Vandaar tien geboden om deze getroebleerde zielen op het rechte pad te houden.
Gebod 1: Gij zult uitgaan van individuele behoeftes en mogelijkheden
De hele gedachte dat de overheid gaat bepalen wat goed is voor een doelgroep die heel divers is, gaat volkomen voorbij aan hoe dit werkt. Van Ark erkent weliswaar dat het maatwerk moet zijn, maar in de praktijk vindt er toch micromanagement plaats, waardoor maatwerk gefrustreerd wordt en redelijke en fatsoenlijke oplossingen die toegesneden zijn op individuele mogelijkheden en behoeftes maar al te vaak als ‘te vrijblijvend’ weggezet.
Gebod 2: Gij zult niet stigmatiseren
En nu we het daar toch over hebben. ‘De vrijblijvendheid moet eraf’ aldus de staatssecretaris. Heeft Van Ark, die van de partij is die beweert voor de gewone man op te komen, ooit wel eens gesproken met mensen uit deze doelgroep, bijvoorbeeld mensen die in de schulden zitten? Deze doelgroep in de hoek van vrijblijvendheid zetten is niet alleen onbehoorlijk, maar ook in de meeste gevallen volkomen misplaatst. De meeste mensen hebben het toch al zwaar en om dan het label van profiteur op je geplakt te krijgen is nodeloos stigmatiserend.
Gebod 3: Gij zult niet op hondenfluitjes blazen
Het is tegenwoordig bon ton om proefballonnetjes op te laten om zo het electoraat dat zich aangetrokken voelt tot extremen (zoals PVV of FvD) te paaien. Het maakt dan eigenlijk niet uit of wat je zegt ergens op slaat, zolang de fluit maar hoorbaar is. Het fenomeen is overgewaaid uit de VS waar Trump de King of Dogwhistles is. Weinig verheffend, maar helaas realiteit. De manier waarop de VVD op fluitjes blaast is een variant van good cop/bad cop. De bewindspersoon is de good cop die zo nu en dan nog wat genuanceerds zegt en ook beleid in de Kamer moet verdedigen. De bad cop is Klaas Dijkhoff, die meteen roept dat bijstandsgerechtigden gekort moeten worden, maar nog geen plannen heeft uitgewerkt. Opzichtig en deerniswekkend.
Gebod 4: Gij zult de bijstand niet anders behandelen dan andere maatregelen
Waarom moeten bijstandgerechtigden eigenlijk als enigen een tegenprestatie leveren? Hoe zit het dan met huizenbezitters die hypotheekrenteaftrek krijgen? Of mensen die een zorg- of huurtoeslag krijgen? Of multinationals die lucratieve belastingdeals sluiten? Het is niet uit te leggen. Of komt het omdat deze doelgroep niet met trekkers naar het Malieveld rijdt?
Gebod 5: Gij zult gemeenten financieel belonen voor een effectieve aanpak
Een ander groot bestuurlijk en politiek gebrek in Nederland is dat gemeenten niet worden beloond als ze goed werk leveren. In het huidige verdeelmodel bepaalt het Rijk vrijwel alles, terwijl gemeentelijke belastingen voor een groot deel afgeroomd worden via ondoorzichtige verdeelsleutels in het Gemeentefonds. Op die manier worden gemeenten ontmoedigd om alles uit de kast te halen voor kwetsbare burgers.
Gebod 6: Gij zult burgers die een klacht indienen beter behandelen
Wat ook niet goed geregeld is in ons land is wat er gebeurt als de burger een gerechtvaardigde inhoudelijke klacht heeft, tegen het CBR, de politie, de UWV of de fiscus. Uiteindelijk wordt zo’n klacht dan na bezwaar tijdens beroep door bestuursrechters bekeken. Maar de bestuursrechter kijkt alleen naar procedures (die de instanties vaak ook nog eens zelf verzonnen hebben). Zo kan het voorkomen dat een burger met lege handen staat na een emotioneel slopende procedure terwijl hij inhoudelijk volledig in zijn recht staat.
Gebod 7: Gij zult als de wiedeweerga de sociale werkvoorziening weer in ere herstellen
Juist omdat de doelgroep en problematiek complex is, is het fijn als er iets gevonden is dat wel werkt. Het is dan ook hemeltergend dat de sociale werkvoorzieningen zijn afgebouwd en mensen met een beperking gedegradeerd worden tot demente ouderen door hen aan de dagvoorziening te zetten.
Gebod 8: Gij zult uw beleid richten op werkelijke problemen
Nergens is empirisch aangetoond dat bijstandgerechtigden massaal ten onrechte niet-actief zijn op de arbeidmarkt en met bier en chips op de bank de staatsruif leegeten. De meesten willen wel maar ondervinden moeite, om allerlei redenen. Pak de werkelijke problemen van mensen aan in plaats van hen lastig te vallen met uw vooroordelen.
Gebod 9: Gij zult systematische fraude beter opsporen
Het is al jaren bekend dat de UWV laks acteert bij de opsporing van systematische en grootschalige fraude. Het gaat dan niet om individuen die niet willen werken, zoals de VVD lijkt te suggereren, maar om criminele organisaties die ten onrechte uitkeringen opstrijken. Dit probleem is veel belangrijker dan het geneuzel over tegenprestaties. En dan kan de VVD als bonus zich ook nog kronen tot crime fighter.
Gebod 10: Gij zult respect voor wetenschappers hebben
Het oordeel van de SCP laat inhoudelijk niet toe dat de staatssecretaris doorgaat op de doodlopende weg van treiteren, stigmatiseren, korten en misplaatste stoerheid. Erken gewoon dat deze doelgroep ingewikkeld is en dat je primair wilt werken aan het verbeteren van de randvoorwaarden waaronder deze mensen functioneren. Geef hen de ruimte en vrijheid om daarin eigen keuzes te maken, ook als die niet goed vallen voor het rechtse electoraat. Volg de adviezen op van het SCP. Want uiteindelijk gaat het erom dat beleid werkt. Niet dat het leuk bekt.
(Nawoord: De auteur dankt iemand uit de genoemde doelgroep voor goed commentaar. Deze persoon is actief op de arbeidsmarkt en wordt op naargeestige wijze getroffen door de Participatiewet.)
Marcel Canoy is distinguished lecturer Erasmus School of Accounting and Assurance, en columnist voor www.socialevraagstukken.nl.
Foto: Prayitno (Flickr Creative Commons)