Als mensen honger lijden, dan is economische groei nodig om de hongerlijders van brood te voorzien. Wanneer mensen geen kleren hebben om zich te kleden, dan kan groei ervoor zorgen dat er voldoende en betaalbare kleding voor iedereen beschikbaar komt. Het probleem van de moderne westerling is volgens Hartmut Rosa echter niet dat hij tekortkomt, maar dat hij van alles meer dan genoeg heeft. ‘Hij eet te veel, en gooit zijn kleren weg, zodra ze niet meer ‘cool’ zijn.’
Groeien om het systeem te behouden
Ondanks al die overvloed claimen de drie coalitiepartijen in Duitsland – het centrumlinkse SPD, de liberale FDP en de Groenen - dat groei nodig blijft. Rosa: ‘Ik vroeg de partijen waarom. Moet Duitsland meer auto’s en vliegtuigen maken? Nee, zeiden ze. Meer computers, smartphones of wapens dan? Ook niet. Meer voedsel dan? Omdat steeds meer mensen met overgewicht en obesitas kampen, is meer voedsel misschien ook niet zo’n goed idee.’
De westerse samenlevingen zijn in een situatie beland waarin ze elk jaar meer bouwen, eten, vliegen, rijden en kopen – enkel om het systeem te behouden zoals het is. Dat past geheel in de structurele definitie van moderniteit: een samenleving is pas modern als het zijn evenwicht dynamisch weet te handhaven. Met andere woorden: als het systematisch via economische groei, technologische versnelling en culturele vernieuwing zijn structuur reproduceert en de institutionele status quo behoudt.
Rosa vindt dit pervers. ‘Ik zeg niet dat het pervers is om te groeien of te versnellen, maar wel als dat gebeurt om een samenleving op zijn plaats te houden.’
We rennen steeds harder om onze plaats te behouden
Het begin van de Europese moderniteit lag in de 18de eeuw en droeg een belofte in zich mee. Door groei en innovatie zouden hongersnood, schaarste en koude niet meer voorkomen. Vooruitgang van wetenschap zou onwetendheid tegengaan, en via versnelling zouden we de schaarste aan tijd opheffen. Kinderen zouden een beter leven hebben dan hun ouders. Een leven waarin mensen niet voortdurend hoeven te vechten voor hun dagelijkse bestaan.
‘We hebben van alles meer dan genoeg. En toch willen we meer groei’
‘Versnelling, innovatie en groei brachten ons inderdaad verder’, zegt Rosa. ‘Tegenwoordig hebben we van alles meer dan genoeg. En toch willen we nog meer groei. Met zijn allen rennen we steeds harder, niet om een nieuwe horizon te bereiken, maar om het gevaar achter ons voor te blijven: economische achteruitgang, werkloosheid, globale rampen en klimaatsverandering.’
Kunnen we ons aan de logica van deze ‘dynamische stabilisering’ ontworstelen? Moeten we onze conceptie van het goede leven aanpassen? ‘De meesten van ons zien een goed leven als een steeds bredere horizon van wat voor de mens bereikbaar, haalbaar, toegankelijk of controleerbaar is. Als ik iemand vertel dat mijn loon verhoogd is, dan is de reactie meestal: ‘Wat goed zeg.’ Maar waarom is dat goed? Omdat mijn bankrekening aangeeft wat mijn mogelijke aandeel in de wereld is? Omdat ik, als ik veel geld op mijn rekening heb staan, naar Rio kan vliegen?’
Met twee klikjes de wereld binnen bereik
‘Jonge mensen wonen liever in een grote stad dan in een dorp, want de grote stad heeft musea, opera, theaters en bioscopen. Diezelfde jonge mensen gaan er misschien nooit heen, maar dat het kán is van belang. Waarom is een smartphone onweerstaanbaar? Omdat je er de hele wereld mee bij de hand hebt. Twee klikjes en je kunt luisteren naar alle muziek die ooit is gemaakt, of je hebt, via Wikipedia, toegang tot alle kennis die in de loop van de menselijke geschiedenis is gegenereerd. Met twee klikjes kun je ook al je vrienden, en vijanden, vinden en omgekeerd.’
Bereikbaarheid en toegankelijkheid passen in onze conceptie van het goede leven: leven is goed zolang de horizon van wat je kunt krijgen en bereiken telkens breder wordt. Rosa: ‘Het idee is dat groei de wereld steeds meer binnen ons bereik brengt en controleerbaarder maakt. Met telescopen verkennen we de ruimte, met endoscopen onze ingewanden en met microscopen de tot voor kort onzichtbare wereld van elementaire deeltjes.’
We willen de wereld zoals die zich aan ons voordoet, controleren. Elke ochtend weer. ‘Waardoor worden we wakker? Omdat de zon opkomt, omdat we genoeg geslapen hebben, of omdat de wekker afgaat? Het Engelse woord alarm clock spreekt voor zich: we moeten ons bed uit, klaar voor de nieuwe dag om onze to-do-list af te werken: hem bellen, haar whatsappen, dit of dat werkje doen. We moeten weer van alles onder controle brengen.’
Hoe moderner, hoe machtelozer
Moderniteit is volgens Rosa een manier voor de mens om zich tot de wereld te verhouden. ‘Enerzijds claimen we spirituele onafhankelijkheid – natuur of geschiedenis moeten ons niet vertellen wat we moeten doen. Anderzijds brengen we de natuur en de geschiedenis onder controle. Autonomie en soevereiniteit zijn de culturele equivalenten hiervan.’
Het programma van moderniteit om de wereld bereikbaar, haalbaar, toegankelijk en controleerbaar te maken, lost zijn belofte niet in, zegt Rosa. Integendeel, onze manier van in de wereld zijn, schiet heen en weer tussen gevoelens van almacht en machteloosheid. ‘We controleren en domineren de natuur op heel veel manieren - wij besluiten of het donker of licht is, koud of warm. Maar tegelijkertijd ervaren we grote machteloosheid tegenover het klimaat (en de veranderingen daarin).’
Onze controle is in zijn tegendeel gaan verkeren. ‘In een democratie rust de macht bij het volk, maar de ervaring van vele mensen is dat zij niets meer te zeggen hebben. Theoretisch kunnen ze controle uitoefenen, maar praktisch maken militairen en grootindustriëlen de dienst uit. Rechts populisme en Brexit zijn daar een reactie op – take back control!’
Een wereld waarover we complete controle hebben, is een dode wereld
Een ander voorbeeld van hoe we ondanks alle vooruitgang steeds meer machteloosheid ervaren, is de elektronica in smartphones of auto’s. Je voelt je almachtig. Een druk op de knop is voldoende om je auto te starten of muziek te luisteren. Maar zodra de techniek faalt, hoor je niets meer en beweegt je auto geen centimeter verder, al wil je nog zo graag. ‘Dan is het ‘just a moment please’ en verder niets. Die onmacht wekt woede op. Onze fysieke kracht, lijven en vaardigheden doen er nauwelijks meer toe.’
Allemaal oncontroleerbare monsters
In het laatste hoofdstuk van zijn boek Uncontrollablity of the world, nog niet in Nederlands vertaald, omschrijft Rosa die onmacht als een monster. ‘We leefden tot 2008 in een voorspelbare wereld. Daarna kregen we een aantal shocks te verwerken: de crisis van de financiële wereld, Donald Trump, Brexit, Covid en nu de oorlog in Oekraïne. Allemaal oncontroleerbare monsters voortgekomen uit onze niet aflatende zucht naar controle.
Europese talen kennen alleen actieve en passieve werkwoorden. Ik controleer of ik word gecontroleerd, ik gooi iets of krijg iets naar me toegegooid. Maar het meest leer of geniet je van situaties waarin niet duidelijk is of je controleert of gecontroleerd wordt. Wanneer je bijvoorbeeld in een dans niet kunt zeggen of je leidt of geleid wordt.’
Rosa: ‘Het goede leven is niet synoniem aan controle hebben over. Een wereld waarover we complete controle hebben, is een dode wereld, een wereld waarvan we ons vervreemd voelen en die ons niet aanspreekt. Denk hierbij aan een liefdesrelatie: als je er volledige controle over hebt, houdt het op een liefdesrelatie te zijn. Je voelt namelijk geen resonantie met iets of iemand die geen eigen stem heeft.’
De clou van een goed leven
Resonantie bestaat uit een aantal elementen: er gebeurt iets dat me raakt, waardoor ik getransformeerd wordt en waardoor iets ontstaat dat niet gecontroleerd kan worden. Dat kan een plots opkomende gedachte zijn, een nieuw verlangen of een bijzondere ontmoeting. ‘Resonantie is ‘unverfügbar’, je kunt het niet maken of kopen. En het is oncontroleerbaar: niemand kan voorspellen of, wanneer, waar en waardoor we vanavond resonantie ervaren.’
Resonantie is in wezen onvoorspelbaar en daarmee oncontroleerbaar. ‘We kunnen het ervaren, maar het gevolg ervan kan niemand voorspellen.’ Precies die onvoorspelbaarheid noemt Rosa de clou van een goed leven. ‘Het kan ons behoeden voor een wereld die monsters van oncontroleerbaarheid en ongeluk voortbrengt.’
Jan van Dam is redacteur van socialevraagstukken.nl. Dit artikel is het verslag van een lezing die Hartmut Rosa 14 maart 2022 hield voor Radboud Reflects in Nijmegen.
Foto: Lionel Martinez (Flickr Creative Commons)