Investeer in minder repressieve jeugdzorg

Repressie staat een effectieve behandeling van jongeren in de residentiële jeugdzorg in de weg. Kleinschalige en gezinsgerichte behandelingen kunnen helpen om repressie tegen te gaan.

De afgelopen maanden verschenen er veel verhalen over de jeugdzorg in het nieuws over straffen, repressie en middelen en maatregelen zoals afzonderingen in de JeugdzorgPlus. Verhalen van Jason en Sanne zijn maar enkele voorbeelden die tonen welke traumatische effecten dwangmaatregelen kunnen hebben. Wanneer maatregelen onterecht worden gebruikt is er sprake van repressie.

Repressie vloeit voort uit systeem

Repressie is het doelbewust handelen van medewerkers waarbij jongeren schade wordt toegebracht, maar kent ook een subtielere vorm wanneer de vrijheid of autonomie van jongeren onwettig of willekeurig wordt ingeperkt. In beide gevallen worden jongeren beschadigd, omdat hun psychologische basisbehoeften, waaronder hun autonomie, worden gefrustreerd. Denk daarbij aan jongeren die zelfs voor het pakken van een glaasje water toestemming moeten vragen. Of aan regels die per professional anders gehanteerd worden of ogenschijnlijk doelloos zijn.

Repressie leidt vooral tot stress wanneer jongeren het handelen van medewerkers als onveilig, onvoorspelbaar of oneerlijk ervaren. Behalve dat repressie een effectieve behandeling in de weg staat, worden er soms kinderrechten, zoals vastgelegd in het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind, met voeten getreden. Ook de professionals hebben last van repressie in de instellingen. Op groepen waar jongeren veel repressie ervaren, komen burn-out, arbeidsverzuim en uitval van personeel regelmatig voor.

Dat repressie überhaupt voorkomt in de residentiële jeugdzorg lijkt overigens tegenstrijdig, want de professionals zijn meestal zeer betrokken bij het lot van de jongeren en hebben het beste met hen voor. Mijn onderzoek laat zien dat repressie dan ook vooral gezien moet worden als een falen van het systeem en maar zelden als het gevolg van de relatie tussen de jongere en de professional.

Roep om snelle oplossingen

Er wordt een groot beroep gedaan op de professionals om de veiligheid te garanderen van zowel de jongeren als hun collega’s en de samenleving. Door de problematiek van de jongeren kan er een gevoel van onveiligheid of controleverlies ontstaan bij medewerkers. Om de bedreigingen voor de veiligheid weg te nemen, kiezen de professionals soms voor snelle oplossingen, zoals het opsluiten van jongeren.

De zorgvuldigheid in het professionele handelen, staat tevens onder druk doordat veel residentiële jeugdzorginstellingen kampen met een tekort aan (goed opgeleide) medewerkers. Dit leidt ertoe dat jongeren in korte tijd veel verschillende gezichten zien die vaak onvoldoende individuele aandacht aan jongeren kunnen schenken. Het leveren van maatwerk, cruciaal om repressie te voorkomen, komt hierdoor in het gedrang.

Ook de samenleving speelt een rol: de buurt waar de instelling staat, de gemeente, en zelfs de landelijke politiek kunnen druk uitoefenen op wat er in de instelling gebeurt. Niemand staat te juichen als een jongere tijdens zijn of haar verlof wegloopt of rottigheid uithaalt. Of zoals recentelijk veel in het nieuws komt: als er een jongere suïcide heeft gepleegd in een instelling.

In dat soort gevallen wordt de instelling door politiek en samenleving ter verantwoording geroepen. Die belooft er vervolgens alles aan doen om incidenten in de toekomst te voorkomen, wat er vaak op neerkomt dat ze de autonomie van de jongere en hun vrijheid van beweging verder beperkt.

Investeer in deskundigheid

Repressie is een samenspel van processen, waarin het gedrag van jongeren, professionals, instellingen en samenleving elkaar wederzijds beïnvloeden. Gezien de mogelijke schade bij jongeren ligt het voor de hand om de repressie in de residentiële jeugdzorg zoveel mogelijk terug te dringen. Maar de vraag is hoe je dat doet in een samenleving die kwalitatief goede zorg wil, maar tegelijk de kosten ervan wil drukken en risico’s zoveel mogelijk beperken?

De sleutel tot de vermindering van repressie ligt in deskundigheidsbevordering. Als professionals voldoende kennis hebben over de problematiek áchter het ‘problematische’ gedrag van jongeren, kunnen ze passend reageren in plaats van slechts symptomen te bestrijden. Sensitiviteit voor de trauma’s die jongeren door hun jeugd, door kindermishandeling- en verwaarlozing, hebben ontwikkeld is daarom belangrijk. Ook ondersteunen de-escalatie-trainingen en methodes als ‘Geweldloos Verzet’ professionals in het omgaan met de agressie van jongeren.

Stabiel en veilig team belangrijk

Het is daarnaast belangrijk dat er een stabiel en veilig team van medewerkers staat waarin dilemma’s en gevoelens van angst, boosheid of frustratie besproken kunnen worden. Een afdelingscoördinator, gedragswetenschapper, of teamcoach kan sturen op een veilige context om dit te faciliteren. Intervisie en supervisie zijn belangrijke middelen om te reflecteren op het dagelijks handelen of op een specifieke casus.

Repressie ontstaat vanuit elementen van de residentiële jeugdzorg die onvermijdelijk zijn, zoals de macht die de medewerkers hebben om structuur en veiligheid te bieden en de middelen en maatregelen die ingezet worden om jongeren in de residentiële jeugdzorg te behandelen. Sommigen wensen de residentiële jeugdzorg daarom helemaal af te schaffen.

Residentiële zorg lijkt echter nodig te blijven voor een kleine groep van de vaak meest kwetsbare en getraumatiseerde jongeren. Hieronder zijn ook delinquente jongeren die een ernstige bedreiging voor de samenleving zijn en voor wie de opsluiting als straf bedoeld is. Extra leedtoevoeging door repressie kan echter nooit gerechtvaardigd worden.

Meer aandacht voor positief leefklimaat

Sterker nog, in de residentiële instellingen dient veel meer aandacht uit te gaan naar het creëren van een therapeutische omgeving met een positief leefklimaat. Daarnaast moet er meer gebruik gemaakt worden van veelbelovende kleinschalige alternatieven voor de residentiële jeugdzorg, zoals forensische pleegzorg, TFCO-A en andere gezinsgerichte zorg, waaronder gezinshuizen. Als jongeren zelf een mentor uit hun sociale netwerk mogen kiezen, is residentiële zorg soms niet of slechts kort nodig.

Om repressie zoveel mogelijk terug te dringen, moet de samenleving meer moeten kijken naar de mogelijkheden om residentiële jeugdzorginstellingen om te vormen tot therapeutische gemeenschappen, die gebaseerd zijn op gezamenlijke geïnformeerde besluitvorming tussen jongeren, hun gezinnen en professionals. Het kan de samenleving, de professionals maar vooral de betrokken jongeren een hoop ellende schelen.

Sophie de Valk promoveerde 6 februari 2019 aan de Universiteit van Amsterdam met haar proefschrift ‘Under Pressure – Repression in Residential Youth Care’. De Valk werkt als adviseur bij JSO. 

Foto: Alexander Babl (Flickr Creative Commons)