De plek waar je woont en leeft is van invloed op je gezondheid. In Nederland nemen de verschillen in kwaliteit van leefomgeving toe. En daarmee ook de gezondheidsverschillen. Vooral in kwetsbare wijken en gebieden staat de leefbaarheid onder druk. Bewoners hebben daar vaak een stapel aan individuele problemen, zoals financiële zorgen, werkloosheid en laaggeletterdheid. Tegelijkertijd spelen er problemen op buurtniveau, denk aan onveiligheid, geluidsoverlast, slecht onderhouden openbare ruimtes of wegbezuinigde voorzieningen, zoals openbaar vervoer, buurthuizen of huisartsposten. Deze combinatie maakt de buurt extra kwetsbaar en bezorgt de bewoners veel stress.
Wij keken hoe de leefomgeving invloed heeft op gezondheidsverschillen en wat dit betekent voor beleid. We besteden extra aandacht aan de rol van langdurige stress.
Leefomgeving beïnvloedt gezondheid
Het terugdringen van gezondheidsverschillen is een complex vraagstuk waar vele beleidsdomeinen invloed op kunnen uitoefenen. Leefomgeving is één van die domeinen (zie ook eerder op deze site). Volgens een Europese WHO-studie verklaart leefomgeving 29 procent van de verschillen in zelf gerapporteerde gezondheid tussen mensen met een lage versus een hoge opleiding (WHO 2020). Het gaat om zaken als woonzekerheid, energiearmoede, beschikbaarheid en kwaliteit van groen, mate van veiligheid, ‘overbehuizing’, luchtkwaliteit en de toegankelijkheid van voorzieningen en voedselomgeving
Langdurig onder stress staan verzwakt het immuunsysteem
Met een laag inkomen en weinig vermogen heeft iemand een grotere kans op minder gunstige woon- en leefomstandigheden. Met andere woorden, een grotere kans om te wonen en leven in een minder welvarende buurt waar de kwaliteit van de leefomgeving slechter is.
In Nederland zijn er aantoonbare verschillen in kwaliteit van de leefomgeving tussen welvarende en minder welvarende buurten en gebieden. Zo is in minder welvarende buurten de kans groter dat de luchtkwaliteit slechter is (meer blootstelling aan schadelijke factoren), is er minder groen en van mindere kwaliteit, meer verkeerslawaai en meer ongezond voedselaanbod.
Langdurige stress verzwakt gezondheid
Het is vooral de opeenstapeling van problemen op meerdere leefgebieden én de negatieve omgevingsinvloeden die zorgt voor een grotere belasting en meer kans op langdurige stress. heeft laten zien dat mensen met veel en langdurige stress gevoeliger zijn voor infecties en ontstekingen, omdat het afweersysteem verzwakt als het lichaam langdurig stress ervaart. Dit betekent dat blootstelling aan vervuilende stoffen dus meer negatieve gevolgen heeft voor mensen die al op andere terreinen kwetsbaarder zijn.
Vaak hebben bewoners andere behoeften of prioriteiten dan dat beleidsmakers veronderstellen
Langdurig onder stress staan verzwakt niet alleen het immuunsysteem, maar ontregelt ook belangrijke processen in het lichaam zoals de suiker- en vetstofwisseling, hart- en vaatstelsel en het heeft impact op de hersenen. Dit vergoot het risico op fysieke en mentale gezondheidsproblemen (Hosper & Van Loenen, 2021).
Stress verhogende buurtkenmerken aanpakken
Het wegnemen van stress verhogende buurtkenmerken kan bijdragen aan het verbeteren van de gezondheid van de bewoners. Deels gaat het vaak om bewust ervaren stressoren zoals geluidsoverlast of gevoelens van onveiligheid. Geluidsoverlast verminderen kan bijvoorbeeld door het isoleren van woningen. Een veiliger omgeving kan bewerkstelligd worden door onder andere meer straatverlichting, ook in parken.
Daarnaast zijn er ook meer onbewuste stressoren, zoals gebrek aan groen, luchtkwaliteit, hittestress en slechte binnenmilieus. Met goede ventilatie, vermindering van vochtproblemen en het vermijden van schadelijke stoffen in woningen, kan het binnenmilieu worden verbeterd. Hittestress in stedelijke gebieden tegengaan kan door meer groen en schaduwrijke plekken te creëren, maar ook door woningen aan te passen om de temperatuur binnen beter te reguleren.
Behalve het wegnemen van stress, kan ingezet worden op maatregelen en interventies die stress verlagend werken en aan ontspanning bijdragen. Zoals meer aantrekkelijk groen dicht bij huis, meer veilige en aantrekkelijke sport- en speelplekken en parken die ook sociale cohesie vergroten. Het aanleggen van groene ruimtes, zoals parken, tuinen en groene daken, helpt om stress te verminderen. Groen heeft een kalmerend effect op mensen en biedt mogelijkheden voor recreatie, ontspanning en sociale interactie.
Nodig: goede hardware, software en orgware
Om een interventie of maatregel effectief te laten zijn, is het niet alleen belangrijk om de fysieke aanpassingen in de omgeving te doen (de hardware), maar ook aandacht te besteden aan het stimuleren van het gebruik ervan (de software) en het organiseren en onderhouden ervan (de orgware).
Deze investering vraagt wel om langdurige toewijding
Het aanleggen van een speelveldje (hardware) gaat gepaard met spel- en sportactiviteiten organiseren voor bepaalde doelgroepen aangepast aan hun mogelijkheden en behoeften (software) en bij aanpassingen of onderhoud is duidelijk wie waarvoor verantwoordelijk is (orgware). Het is in kwetsbare buurten en gebieden extra belangrijk om in alle drie te investeren om de aanpak te laten aansluiten bij het gedrag, de mogelijkheden en behoeften van de bewoners. Vaak hebben de bewoners andere behoeften of prioriteiten dan dat de beleidsmakers veronderstellen.
In gesprek gaan met bewoners
Bewoners hebben een goed inzicht in wat hen stress geeft of waar ze last van hebben in hun buurt. Ze kunnen ook aangeven wat hen helpt om te ontspannen in hun eigen omgeving. Zij zijn de experts op het gebied van hun directe leefomgeving en hebben vaak een andere kijk op de cijfers en statistieken over hun wijk. Om gezondheidsverschillen te verkleinen via de leefomgeving is het essentieel om naar hen te luisteren.
De leefplekmeter (gebaseerd op de Schotse Place Standard) is hiervoor een handig hulpmiddel. Het is een instrument waarmee de eigen buurt, op veertien verschillende kenmerken wordt beoordeeld door de bewoners zelf. Op basis hiervan kunnen beleidsmakers, sociale teams en ontwikkelaars laagdrempelig over concrete thema’s in gesprek gaan met bewoners.
In gebieden met veel bewoners in kwetsbare omstandigheden is een specifieke wijze nodig om bewoners te bereiken en betrekken. Via lokale organisaties, sleutelpersonen of activiteiten in de wijk kan met hen contact gelegd worden op de plekken waar zij al komen, zoals bij het wijkteam, in een buurtkamer of gezondheidscentrum. Het is belangrijk om begrijpelijk te communiceren, om bewoners serieus te nemen, duidelijkheid te verschaffen over de mogelijkheden en terugkoppeling te geven over wat er met hun input is gedaan. Dit draagt bij aan een goede samenwerking. Er wordt al veel ondernomen en uitgeprobeerd om bewoners duurzaam te betrekken (zie onder meer de kennissynthese van Zonmw en dit eerdere artikel op deze site).
Investeren in gebieden met bewoners in een kwetsbare situatie levert meer gezondheidswinst op. Deze investering vraagt wel om langdurige toewijding, draagvlak en eigenaarschap van de bewoners en alle betrokken partijen, zowel in het sociale domein (denk aan zorg, jeugd en participatie) als het fysieke domein (leefbaarheid, ruimtelijke ordening en veiligheid).
Een essentiële eerste stap is in gesprek gaan met de bewoners om erachter te komen waar zij stress van krijgen en wat in hun omgeving veranderd zou moeten worden om die stress weg te nemen of te verminderen. Beleid effectief en duurzaam inzetten, vereist samenwerking met de bewoners.
Karen Hosper, Tessa van Loenen, Judith Venderbos en Hadewych Cliteur werken als adviseurs en onderzoekers bij Pharos – expertisecentrum gezondheidsverschillen