Eenvoud loont bij het voorkomen van schulden

Kleine schulden worden grote schulden. De schuldenproblematiek ontstaat vooral doordat overheden, maatschappelijke organisaties en bedrijven het te ingewikkeld hebben gemaakt. In een advies draagt de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) vanmiddag concrete oplossingen aan om het voor mensen met eenvoudiger te maken.

Financiële problemen doen een aanslag op de gezondheid en op het welbevinden van mensen en verslechteren hun positie in de samenleving. Zorgen over geld en schaamte over de ontstane situatie maken dat mensen zich terugtrekken, soms de ‘kop in het zand’ steken, met een neerwaartse spiraal tot gevolg. In haar advies legt de RVS de focus op preventie: hoe kan voorkomen worden dat kleine schulden grote schulden worden.

Combinatie van factoren leidt tot problemen

Financiële problemen ontstaan door een samenspel van persoonlijke- en omgevingsfactoren, zoals: weinig opleiding en inkomen, toenemende inkomensonzekerheid, gecompliceerde inkomensvoorzieningen en gebrek aan bureaucratische en financiële vaardigheden. Maar ook een beperkte signalering van financiële risico’s door hulpverlening speelt een rol bij het ontstaan van schulden. Hulpverleners hebben nog te weinig oog voor de samenhang tussen gezondheid en financiële problemen en gemeenten hebben nog te weinig hulp beschikbaar voor mensen zonder schulden die financieel advies kunnen gebruiken. Bijvoorbeeld omdat ze hun baan kwijt raken of gaan scheiden.

De oorsprong van escalatie van schulden ligt bij de overheid

Van het grootste deel van de escalatie van (kleine) schulden ligt de oorsprong bij de overheid of aan de overheid gelieerde instanties. De top vier van grootste schuldeisers zijn: de zorgverzekeraar, de Belastingdienst, de gemeente en het CJIB. Zij hanteren een uitgebreid systeem van boetes, automatische verhogingen en naheffingen waardoor kleine schulden snel kunnen escaleren. Ook private partijen voeren de druk op. Er is een ‘schuldenindustrie’ ontstaan van kredietverstrekkers, bewindvoerders, deurwaarders en incassobureaus, die aan schulden verdienen door hoge (rente)tarieven en incassokosten.

Animatie horende bij het advies van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving: Eenvoud loont. Oplossingen om schulden te voorkomen.

 

Er ligt dus een complex netwerk van factoren ten grondslag aan het ontstaan en escaleren van schulden. De oplossing ligt in het reduceren van deze complexiteit. Om eenvoud in de praktijk te brengen stelt de RVS drie oplossingsrichtingen voor die schulden kunnen voorkomen.

Inkomensvoorzieningen vereenvoudigen

De eerste oplossingsrichting is het vereenvoudigen van ingewikkelde systemen en regels van de overheid die vooral de escalatie van kleine schulden – onbedoeld – in de hand werken (technisch ontzorgen). Zo worden toeslagen nu als voorschot verstrekt. Teveel ontvangen toeslag na latere vaststelling van het daadwerkelijke inkomen, hebben mensen vaak al uitgegeven en kunnen zij dan niet meer terugbetalen aan de overheid. De kiem van schulden is dan gelegd.

Toeslagensysteem afschaffen

Het toeslagensysteem moet daarom worden afgeschaft en gegevens van mensen moeten eerder en beter gekoppeld kunnen worden. Door dit laatste hoeven mensen niet meer zelf hun inkomen te schatten en zijn de gegevens van verschillende instanties aan elkaar gekoppeld waardoor inkomenswijzigingen sneller kunnen worden verwerkt. Wat betreft afschaffing van het toeslagensysteem stelt de RVS voor om de SER te vragen effectieve alternatieven uit te werken die beter te begrijpen zijn voor mensen en om snelle herstelmogelijkheden bieden bij verkeerde betalingen en bij escalaties van terugvorderingen.

Afwijken van bestaande regels om erger te voorkomen

Op korte termijn kunnen het direct overmaken van toeslagen naar betreffende organisaties – de woningcorporatie en de zorgverzekeraar– en het organiseren van noodverbanden al soelaas bieden. De noodverbanden zijn dan contactpersonen bij instanties voor complexe, individuele situaties waarin maatwerk is geboden, zoals afwijken van bestaande regels om erger te voorkomen. Essentieel is dat deze functionarissen bekend zijn bij betrokken professionals zoals sociale wijkteams, en dat ze doorzettingsmacht hebben om de problemen op te lossen. Andere mogelijkheden zijn meer discretionaire bevoegdheden voor uitvoerders en coulanceregelingen.

Eenvoudige toegang tot financieel advies mogelijk maken

De tweede oplossingsrichting richt zich op het ondersteunen van mensen bij hun financiële huishouding (sociaal ontzorgen). Mensen moeten eerder, eenvoudiger en sneller toegang krijgen tot hulp bij financiële problemen. Bijvoorbeeld door het taboe op financiële problemen te doorbreken met publiekscampagnes, voorlichting op scholen en het bespreekbaar maken van schulden op het werk. Maar ook door meer kennis over financiële problemen en handelingsruimte voor hulpverleners en door laagdrempelige voorzieningen te creëren waar mensen terechtkunnen met financiële vragen, bijvoorbeeld een ‘eerstehulppost financiën’ in iedere gemeente. Bovendien kunnen vrijwilligers mensen helpen hun financiën weer op orde te krijgen, zoals bij het project Thuisadministratie van Humanitas.

Intergenerationele schulden voorkomen met educatie

Bij het ontwikkelen van effectieve methoden voor financiële educatie moet de overheid specifiek kijken naar manieren om kinderen te bereiken die leven in een gezinssituatie met schulden. Dit is des te belangrijker omdat kinderen van ouders met schulden het ‘overlevingsgedrag’ van hun ouders overnemen. Het is van belang om dit gedrag te doorbreken, omdat anders ook in de volgende generaties schulden ontstaan.

Overheden, bedrijven en instanties hebben een zorgplicht

De derde oplossingsrichting legt meer verantwoordelijkheid bij (potentiële) schuldeisers. Overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties moeten het voor mensen eenvoudiger maken om uit de schulden te blijven. Hun zorgplicht bestaat onder meer uit afspraken over vroegsignalering en toegankelijke communicatie. Zij moeten in een convenant gezamenlijk prestatieafspraken maken over de invulling van een zorgplicht voor schuldenproblematiek. Ook kan de mogelijkheid van een landelijk incassobureau dat onder de overheid valt, worden onderzocht. Nu nog is er een vrije markt van deurwaarders die werken met lage tarieven en hun vergoeding hierdoor gedwongen dan maar verhalen op de schuldenaar. Diens schulden nemen zo snel toe.

Het is voorwaar niet makkelijk

Het is geen lichte opgave om de eenvoud te concretiseren door de oplossingsrichtingen in de praktijk te brengen. Eenvoud voor mensen vraagt veel en maakt het vaak zelfs moeilijker voor overheden, maatschappelijke organisaties en bedrijven. Er is meer afstemming nodig en sommige regels moeten worden aangepast. Het vraagt ook om lef en ruimte: dienst- en hulpverleners moeten meer ruimte krijgen om eigen oplossingen te bedenken, afhankelijk van de situatie van de persoon.

Toch moeten deze partijen er alles aan doen om het eenvoudiger te maken, omdat het veel oplevert voor de schuldenaar en de schuldeiser, bijvoorbeeld in de vorm van meer welbevinden, een betere gezondheid en minder maatschappelijke kosten. Maar bovenal moeten partijen het eenvoudiger maken omdat het past bij hun maatschappelijke verantwoordelijkheid om deze mensen in de toekomst beter te behoeden voor het maken schulden.

Annet den Hoed en  José Manshanden zijn respectievelijk adviseur en lid van  de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving. Het advies van de RVS ‘Eenvoud loont. Oplossingen om schulden te voorkomen’ is hier te downloaden. 

Foto: Judith E. Bell (Flickr Creative Commons)