Naar aanleiding van het Nationaal Preventieakkoord tegen roken, overmatig alcoholgebruik en ongezond eten sprak Sociale Vraagstukken met staatssecretaris Blokhuis over het doorsijpelen van wetenschappelijke kennis naar de praktijk. ‘We hebben in Nederland nog heel wat te doen om al het goede onderzoek in de praktijk te gebruiken’, merkte de staatssecretaris op.
Uiteraard is er het voornemen dit te verbeteren. Niets lijkt logischer dan zoveel mogelijk wetenschappelijke kennis te laten doorsijpelen naar praktijkvelden. Aan die logica gaat echter een kritische vraag vooraf: hoe is het gesteld met de wetenschappelijke neutraliteit?
Wetenschappers zijn zich lang niet altijd bewust van beïnvloeding
Aan de Nijmeegse universiteit organiseert discussieforum Radboud Reflects bij verschillende wetenschapsgebieden vraaggesprekken over de onafhankelijkheid van de wetenschapper.
Hoognodig, zo mocht ik als voorzitter ervaren, want er is sprake van beïnvloeding tussen samenleving en wetenschap die wetenschappers zich lang niet altijd bewust zijn. Laten we per fase van wetenschappelijk onderzoek nagaan welke onderbelichte gevaren er zijn.
Onderzoek is dikwijls gefragmenteerd
Geen wetenschapper betwist dat onderwerpkeuze en de daaruit volgende vraagstelling aan een zekere willekeur onderhevig zijn. Belangen van de opdrachtgever, persoonlijke interesse en de geest van de tijd doen hun invloed gelden.
Uiteraard moet de wetenschapper zijn onderzoeksagenda in dialoog met de samenleving ontwikkelen. Maar zeker toegepast onderzoek is dikwijls op een deelprobleem gericht, en daarmee gefragmenteerd. De grote fundamentele en kritische vragen zijn lang niet altijd te vertalen in beleidsagenda’s en hapklare resultaten. Niet wetenschappers, maar onderzoeksjournalisten hebben de invloed van rooklobby en farmaceutische industrie aan de kaak gesteld. Hoe zorgen we ervoor dat de grote ongemakkelijke vragen gesteld worden?
Feiten zijn door mensen gefabriceerde entiteiten
De vraagstelling wordt vervolgens vanuit de strikte eisen van de wetenschappelijke methode behandeld. Een opdrachtgever die zich tot de universiteit wendt mag er zeker van zijn dat de onderzoeker strikte standaarden hanteert; daarin ligt juist de meerwaarde van de wetenschap. Maar hierin moeten we niet naïef zijn. In de verzameling en interpretatie van de data is speelruimte.
We kunnen er niet vaak genoeg aan herinnerd worden dat het woord ‘feiten’ komt van het Latijnse ‘facere’, dat ‘maken’ betekent. Feiten zijn geen zaken die in de werkelijkheid voorhanden zijn maar door mensen gefabriceerde entiteiten.
De Groningse hoogleraar wetenschapstheorie Trudy Dehue heeft in De depressie-epidemie laten zien dat in theorievorming vaste entiteiten (‘feiten’) ontstaan, die de maatschappelijke realiteit niet zozeer weergeven als wel vormen. Begrippen als autisme en depressie zijn door wetenschappers geconstrueerd en hebben vervolgens een eigen stempel op menselijk samenleven gedrukt.
Kennis wordt ook oneigenlijk gebruikt
Bij de communicatie van onderzoeksresultaten helpt het om onderscheid te maken tussen (wetenschappelijke) conclusies en (praktische) aanbevelingen. Ik heb meerdere wetenschappers trots horen melden dat zij altijd eisen dat het onderzoek gepubliceerd wordt. Transparantie is echter geen waarborg tegen oneigenlijk gebruik.
Onderzoeksresultaten landen in een veld (om niet te zeggen een jungle) van morele opvattingen en politieke spanningsvelden. Zo is afgelopen jaren dikwijls aangetoond dat leefstijl gezondheid beïnvloedt. Voor allerlei preventietrajecten hebben wetenschappers waardevol materiaal aangedragen. Maar die kennis gaat ook een rol spelen in de beoordeling van mensen met gezondheidsproblemen.
In het alledaagse ethische gesprek vormen kennis en verantwoordelijkheid een twee-eenheid: toegenomen kennis leidt tot meer verantwoordelijkheid. In de common sense zullen mensen dus meer en meer verantwoordelijk en zelfs aansprakelijk worden gesteld voor hun gezondheid. Hoe terecht is dit?
Hoogleraar voedingsleer Martijn Katan schetste recent het pijnlijke beeld dat dikke mensen wordt verweten dat ze geen wilskracht hebben, terwijl bij menigeen het probleem toch genetisch bepaald is, en omgevingsfactoren een belangrijke rol spelen (uitzending ‘Pauw’, 27 november 2018).
Ogenschijnlijk neutrale kennis inzetten in sturingsmechanisme
De meest belangwekkende gedachten over de wijze waarop (sociaal)wetenschappelijke kennis menselijk gedrag beïnvloedt zijn afkomstig van de Franse denker Michel Foucault. Toenemende kennis over wat normaal is leidt tot een druk op mensen om zich naar de normen te richten.
Critici van het neoliberalisme hebben, soms in pathetische bewoordingen, uitgewerkt hoe de norm van het zelf verantwoordelijk zijn is verworden tot een dwangbuis in de prestatiemaatschappij.
Maar zo pathetisch hoeft het niet te geformuleerd te worden. In de kern gaat het erom dat de ogenschijnlijke neutrale kennis over de menselijke psyche druk gaat uitoefenen en in sturingsmechanismen wordt ingezet.
Meer focus op implicit bias
Wat staat wetenschappers nu te doen? Het gevaar dat opdrachtgever en samenleving op een eigen manier met resultaten aan de haal gaan is er altijd. Maar de erkenning dat hij een kind van zijn tijd is, en met zijn resultaten de samenleving een bepaalde kant op stuurt kan de wetenschapper wel iets verder helpen.
We doen er beter aan de fictie van neutraliteit (waarvan we weten dat die toch niet haalbaar is) minder dogmatisch aan te hangen en de implicit bias van wetenschappelijke onderzoekingen meer naar boven te halen. Dit zal ook het landen van de resultaten in de samenleving ten goede komen, tot tevredenheid van de staatssecretaris.
Marcel Becker is Universitair Hoofddocent Ethiek aan de Radboud Universiteit Nijmegen en adviseur ethiek van Radboud Reflects .
Foto: U.S. Army CERDEC (Flickr Creative Commons)