De aandacht voor sociaal ondernemerschap is de laatste jaren enorm toegenomen (Keizer et al. 2016). Sociaal ondernemers zijn individuen die een onderneming starten of leiden met een specifiek maatschappelijk doel. Het behalen van dit doel is belangrijker dan het behalen van winst, maar moet wel op een winstgevende manier met de verkoop van goederen of diensten in de markt worden gerealiseerd. Nederlandse koplopers worden steeds bekender in binnen- en buitenland: Fairphone, Tony’s Chocolonely, Buurtzorg.
Vooral lokaal wordt er vanuit de overheid veel aandacht besteed aan het stimuleren van sociaal ondernemerschap. Bijvoorbeeld in Utrecht door het te combineren met ‘Social Return’ en het in gang zetten van een Social Impact Factory, en in Amsterdam via een werkplan voor ‘sociale firma’s’. Daarnaast rijgen de ‘Social Impact Bonds’ zich sinds 2013 aaneen, onder meer in Rotterdam, Utrecht en Eindhoven. Hierbij trekken financiers, overheden en sociale ondernemers gezamenlijk op om tot oplossingen voor maatschappelijke problemen te komen Toch is het aantal sociaal ondernemers in Nederland internationaal gezien relatief laag. Nederland kent bijvoorbeeld minder sociale ondernemers, als percentage van de volwassen bevolking, dan landen als België, het Verenigd Koninkrijk, Zweden en de Verenigde Staten (zie Bosma et al. 2016).
Serieuzer inzetten op maatschappelijke waarde gaat nog traag
Uit een recente studie van Thomson Reuters blijkt bovendien dat het ecosysteem voor sociaal ondernemerschap nog lang niet optimaal is in Nederland. Het huidige kabinet ziet het belang, maar wil haar vingers er niet aan branden, blijkens haar reactie op het SER-advies over sociaal ondernemen. Ook is een groot deel van de politiek er niet op uit om de impact van sociaal ondernemerschap actief te ondersteunen (zie Hummels 2016), wat ook uit sprak uit de recente stemming over de motie Van Tongeren, die slechts met een krappe meerderheid werd aangenomen.
Hiernaast is het de vraag in hoeverre grote, gevestigde bedrijven ook echt werk gaan maken van het creëren van sociale waarde. Unilever maakt hierin serieuze stappen, Triodos propageert een meer duurzame benadering dan de traditionele banken. Er zijn zeker signalen dat meer gevestigde bedrijven serieuzer inzetten op maatschappelijke waarde, en dat is echt méér dan het hanteren van een MVO-programma (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen), maar het gaat nog steeds vrij traag.
Ambitieus sociaal ondernemerschap is noodzakelijk
Toch gaat er ook veel goed in het ecosysteem voor ondernemerschap en liggen er ook kansen. Crowdfunding groeit hier relatief hard en er is een hoge dichtheid van crowdfunding platforms. Er is een hoge mate van vertrouwen in de medemens in de Nederlandse samenleving, een conditie die samenwerking en in het bijzonder ondernemend gedrag van werknemers positief beïnvloedt. Ook is de Nederlandse beroepsbevolking relatief hoog opgeleid en lopen we qua productie van nieuwe kennis en technologie wereldwijd aan kop. Daarnaast kent Nederland een hoge ICT-dekking, met bijvoorbeeld een groot gebruik van internet en social media. Wij kunnen leidend zijn door met nieuwe, door ICT mogelijk gemaakte, organisatievormen te experimenteren en deze op te schalen.
Ambitieus sociaal ondernemerschap is hierbij noodzakelijk, zowel vanuit nieuwe bedrijven als door ondernemende werknemers in bestaande organisaties. Ambitieus ondernemerschap is in Nederland, ondanks een enorme opleving van het aantal startende bedrijven, nog niet zo heel vanzelfsprekend. Zelfstandig ondernemerschap wordt hier weliswaar zeer gewaardeerd, maar succesvol ondernemerschap niet (Kelley et al. 2016). Ambitieuze sociale ondernemers worden wel als dé inspirerende werkgevers van deze tijd gezien.
Vier mogelijke scenario’s: van big business tot zwermen
Voor ondernemerschap in Nederland zijn vier scenario’s, langs twee assen: centraal-decentraal, en waarde toe-eigening - waardecreatie (Zie figuur 8).
I. We gaan terug naar het tijdperk van big business, met de uitwassen zoals in de financiële crisis.
II. We blijven in verhevigde mate voortploeteren als zelfstandigen. De gig economy ofwel de klusjeseconomie lijkt op korte termijn een interessante optie voor velen, maar kan op langere termijn leiden tot minder welvaart en een groot aantal van deze zelfstandigen onder de armoedegrens (SCP 2014).
III. Er komen nieuwe scale-ups, nieuwe bedrijven die snel uitgroeien tot de multinationals van de 21e eeuw worden gevormd of hervormen zich, en gaan socialer om met werknemers: zonder ondernemende werknemers redden we dat niet. Denk aan social enterprises zoals Fairphone, Tony’s Chocolonely en Dopper, maar ook Triodos en mogelijk Unilever en DSM.
IV. We gaan de economie decentraal in allerlei netwerkverbanden op een volstrekt nieuwe productieve manier organiseren. Nederland is daar internationaal koploper in met zwermen, een nieuwe vorm van maatschappelijk verantwoorder kapitalisme, zoals Seats2Meet, OnePlanetCrowd en Peerby. Met misschien een lager BNP - we hoeven niet meer allemaal een eigen auto en boormachine te kopen -, maar wel met behoud van welvaart. Ondernemerschap is hier de motor van.
Figuur 1. Scenario’s voor ondernemerschap in Nederland
Meer opschuiven naar de waardecreatie kant
De laatste twee scenario’s van scale-ups en zwermen vereisen nieuwe manieren en principes van financiering, zoals crowdfunding, alsook nieuwe vormen van werk met meer zelfstandigheid van werknemers en meer samenwerking door zelfstandig ondernemers. Zo kan ondernemerschap mogelijk worden gemaakt dat niet alleen waardevol is voor de ondernemer, maar ook voor de samenleving - maatschappelijke waarde. Om de waardecreatie te monitoren - voor de investeerders en andere stakeholders - en te managen - door de ondernemers - is meer kennis nodig. Hier ligt een mooie uitdaging waar Nederland goede papieren voor heeft om als gidsland op te treden.
Het CBS presenteerde recent een eerste beeld voor Nederland op het gebied van de 17 Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties. Voorlopige conclusie: economisch gezien gaat het prima, maar op het gebied van klimaat, energie en sociale ongelijkheid valt er nog veel te verbeteren in Nederland. Kortom, we mogen best wat opschuiven naar de waardecreatie kant in figuur 1. Onze eigen, 18e SDG: in 2030 hebben we het niet meer over sociaal ondernemerschap omdat sociaal ondernemerschap dan een pleonasme is geworden.
Erik Stam is hoogleraar aan de Utrecht University School of Economics en academisch directeur van het Utrecht Center for Entrepreneurship. Niels Bosma is universitair docent aan de Utrecht University School of Economics en medeoprichter van het Social Entrepreneurship Initiative bij de Universiteit Utrecht.
Foto: Jan-Willem Groen, MVO Nederland (Flickr Creative Commons)