Maatschappelijk pessimisme heeft gevolgen voor democratie

Maatschappelijk pessimisten hebben het gevoel dat het de verkeerde kant opgaat met de samenleving. Uit onmacht keren ze zich af van de maatschappij. Een krachtdadige politiek kan dit tij keren, meent Eefje Steenvoorden.

De media besteden al jarenlang aandacht aan het negatieve sentiment over de samenleving in Nederland. Zo wordt er geregeld gesproken over maatschappelijk onbehagen en had de Volkskrant in 2009 de serie Hollands Humeur. Het negatieve sentiment heeft ook veel aandacht gekregen door een uitspraak van Paul Schnabel: ‘Met mij gaat het goed, met ons gaat het slecht.’ Publieke figuren, zoals premier Rutte en de paus, waarschuwen bovendien voor pessimisme in Nederland respectievelijk in Europa, omdat het zou zorgen voor economische, politieke, en ook sociale stagnatie.

Er is bezorgdheid over de samenleving

Maar, waarover zijn we nu zo bezorgd? In mijn proefschrift ga ik dieper op deze vraag in. De bezorgdheid over de samenleving kan worden beschreven als maatschappelijk onbehagen maar ook als maatschappelijk pessimisme. Bij beide concepten is de perceptie van burgers dat de samenleving achteruit gaat en dat we daar niks aan kunnen doen. Maatschappelijk onbehagen vinden we in westerse, liberale democratieën aan het begin van deze eeuw. Het geeft aan dat er een verslechtering van de samenleving plaatsvindt, die te maken heeft met wantrouwen in menselijk kunnen, verlies van ideologie, van politieke macht en van gemeenschapszin en een groeiende sociaaleconomische kwetsbaarheid. Maatschappelijk pessimisme betreft dezelfde bezorgdheid, maar zonder specificatie waar de verslechtering betrekking op heeft, en is daarom een universeel concept dat overal en op elk moment in de geschiedenis kan worden aangetroffen.

Slechts een kleine groep is echt boos

In Nederland zijn maatschappelijk onbehagen en maatschappelijk pessimisme hetzelfde. Het komt vaker komt onder laagopgeleiden en mensen met een laag inkomen, evenals onder 35 tot 55-jarigen en bewoners van niet-stedelijke gebieden. Maatschappelijk pessimisten zijn weliswaar ongerust over de samenleving en verontwaardigd over wat er niet goed gaat, maar slechts een kleine groep is echt boos. Opvallend is dat maatschappelijk pessimisme los staat van hoe het met mensen zelf gaat, bijvoorbeeld hoe gelukkig ze zeggen te zijn.

Klaagcultuur of reële oorzaken?

Is het maatschappelijk pessimisme een culturele houding, een uiting van een zogenaamde klaagcultuur, of komt het voort uit reële maatschappelijke ontwikkelingen? Vergeleken met andere Europese landen blijken Nederlanders relatief positief, met 35 procent pessimistische burgers, terwijl bijvoorbeeld de Fransen (64 procent) en de Spanjaarden (63 procent) in veel grotere aantallen somber gestemd zijn. Maatschappelijk pessimisme is hoger in landen met meer corruptie en politieke instabiliteit. Binnen landen stijgt het pessimisme bij economische recessie, werkloosheid en een grotere EU bijdrage. Dit betekent dat maatschappelijk pessimisme veroorzaakt wordt door reële economische en politieke ontwikkelingen, maar ook dat er dus iets aan te doen valt, namelijk deze problemen aanpakken.

Stemmen op Populistisch Radicaal Rechtse partijen

Het feit dat mensen pessimistisch zijn over de samenleving heeft z’n weerslag op het functioneren van de democratie. Het heeft gevolgen voor hun stemgedrag, burgerparticipatie en identificatie. Populistisch Radicaal Rechtse (PRR) partijen vertolken de ongerustheid voor maatschappelijke veranderingen. Zo benadrukken ze het belang van traditionele waarden en romantiseren het verleden. Deze partijkenmerken weerspiegelen zich in maatschappelijk pessimisme onder hun electoraat. Maatschappelijke pessimisten stemmen vaker op PRR partijen, zoals de PVV in Nederland, en opvallend genoeg minder vaak op midden rechtse partijen, zoals de VVD of het CDA, terwijl de kiezers op rechts juist in andere opzichten veel op elkaar lijken. Maatschappelijk pessimisme dient zich daarmee aan als nieuwe verklaring van PRR stemmen, naast sociaaleconomische oorzaken (PRR kiezers zijn vaker laagopgeleid en hebben vaker een laag inkomen) en protest tegen de gevestigde partijen, tegen de aanwezigheid van immigranten en tegen de invloed van de EU.

Meer vertrouwen in de medemens, minder in de politiek

Maatschappelijk pessimisten zetten zich ook minder in voor de samenleving en doen minder vaak vrijwilligerswerk in politieke en maatschappelijke organisaties. Als ze wat doen, is het in protest participatie (zoals demonstreren en producten boycotten). Bovendien kijken verschillende typen participerende burgers anders naar de samenleving. Leden van een politiek partij (politieke participanten) hebben meer vertrouwen in de politiek en minder in de medemens. De protest participanten vertrouwen de medemens juist meer dan de politiek en zijn pessimistisch over de samenleving. De maatschappelijke participanten, mensen die zich inzetten voor maatschappelijke organisaties of de eigen buurt, hebben ook relatief veel vertrouwen in de medemens, maar zijn juist optimistisch over de samenleving.

Maatschappelijke ongerustheid maakt dat mensen de zekerheid en het houvast zoeken van een duidelijke eigen groep. Het leidt ertoe dat burgers zich minder identificeren met hun stad, land of de EU tegelijk. Dit betekent dat mensen zich richten op minder groepen tegelijk, en zich minder met (al) deze groepen verbonden voelen.

Daadkrachtig optreden van politiek is nodig

Om dit maatschappelijk pessimisme tegen te gaan, dient de politiek meer richting en een visie op Nederland te geven die laat zien dat (en hoe) vooruitgang wel mogelijk is. Ook moet politieke instabiliteit, zoals wisselingen in de wacht op ministeries en binnen coalities, worden voorkomen. Ten slotte is ook daadkrachtig optreden bij maatschappelijke problemen van belang, om de perceptie van collectieve machteloosheid tegen te gaan.

Eefje Steenvoorden werkt als universitair docent Politics & Society aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zij promoveerde onlangs met het proefschrift ‘Societal Pessimism. A study of its Conceptualization, Causes, Correlates and Consequences’, Den Haag: SCP, 2016. Dit artikel verscheen ook in  enigszins gewijzigde vorm in Sociologie Magazine, 3-2016.

Foto: Steven Mileham (Flickr Creative Commons)

 

Dit artikel is 3129 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (3)

  1. Hoera,er is iets te doen aan het probleem pessimisme.De kleine groep boze pessimisten en verontwaardigde pessimisten hebben ongetwijfeld ook een beneden algemeen peil gezakte geluksmeter.Dat zal bij de alleen ongeruste pessimisten minder spelen.De grootste groep niet-pessimisten en de groep pessimisten willen samen een collectieve machteloosheid voorkomen.Hebben de pessimisten een punt? Voelen zij de zorgsolidariteit ook als zodanig? En de grondrechten over de eigendom? De leerrechten? De privacywetgeving?Waarom voelen zij zoveel onmacht? Waarom zoeken zij zekerheden in alternatief verzet?Wat is het gangbare eigenlijk; hoe het hoort en hoe het niet hoort.Hoe het hoort is vastgelegd in eenduidige landelijke wetgeving.Klachten van burgers over publieke en semi-publieke instellingen met een maatschappelijke verantwoordelijkheid en andersom worden op verschillende wijze verwerkt naar locaal gebruik van richtlijnen.Als je Friesland als controlegroep neemt dan kun je alleen maar concluderen dat de leerplichtwet jarenlang is misbruikt door ketenpartners van die instellingen die met de leerplicht hebben te maken.Dat is met landelijk onderzoek te staven.Van een leerrecht is in feite geen sprake als de uitkomst de hoogste laaggeletterdheid van Nederland is (met de meeste hulpverlening). Dan kun je van een failliet systeem spreken; misschien zelfs van onderdrukking.Zelfs de politie die als duizendpoten (moeten) fungeren in dit systeem, is een spil in dit geheel.Het geijkte praatje van het kip-en-ei probleem aangaande potentiële laaggeletterde eieren is op te lossen door om te beginnen schooladvies te geven zoals het hoort, passend bij de begaafdheid van het kind, dat centraal zou moeten staan.Dat gebeurt nog steeds niet.De schoolkip moet veranderen, maar gewenste kleinere klassen schijnt er nog niet in te zitten.Gemeente kippen,ggzkippen,jeugdzorgkippen,politie kippen,woningaanbiederkippen ; zij spelen allen een belangrijke rol in het gehele plaatje.Plaatselijk kan het leefklimaat wel zeer guur zijn voor bepaalde groepen burgers.Wanneer alle zekerheden wegvallen functioneert een democratie niet meer.Wanneer zekerheden, voor een deel van die 35% pessimistische individuele burgers die wel toegang hebben tot de regels,wegvallen, werkt de participatiemaatschappij niet meer.Blijft de vraag of daadkrachtig optreden van een stabiliteit in de wacht,zoals binnen coalities,of juist een wisseling in de macht, het achterstallige onderhoud dat nu onder de mat is geveegd nog ongedaan kan maken.Bezuiniging op de verkeerde plaatsen en gemakszucht zijn sluipmoordenaars van een democratische rechtsstaat.

  2. Helaas is de maatschappij afhankelijk van mensen tegen wie andere willen zeggen . Kijk wat een uitschot, wat een loser, wat een ziek persoon wat een patiënt wat een crimineel… Deze mensen hebben niet bewust daarvoor gekozen en toch worden ze verstoten zodat andere zich distantiëren en zich beter voelen . Zij die de onderlaag dient te helpen zijn een druppel op een gloeiende plaat een pleister voor een afgehakt been. Zo hou je miljoenen mensen aan het werk terwijl die onderlaag sterft. Brood en spelen.

  3. Ik vind gewoon dat het net lijkt alsof pessimisten hier in Nederland alles uitmaken en alles bepalen hoe het zit en het meeste leiding krijgen. Ja, inderdaad het geheel onterecht dat je punten krijgt als je iemand onderuit kan halen. Zolang je maar pessimistisch bent en klaagt is er niets aan de hand hier in Nederland, maar o wee als je positief bent of een leuk idee hebt. Leuk idee, gaan we niet uitvoeren.
    Iemand afbreken is kinderspel, iemand opbouwen is veel moeilijker en wordt vaak zelfs nog in de weg gestaan.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.