Ruim een jaar geleden schreven onderzoekers Koos Arts en Ferdy Otten van het Centraal Bureau voor de Statistiek in het tijdschrift Demos dat de toegenomen levensverwachting en de financiële druk van de vergrijzing redenen zijn om de pensioengerechtigde leeftijd te verhogen. ‘De redenering is dat mensen langer in staat zijn door te werken omdat ze langer in goede gezondheid leven.’
Eerder al stelde de commissie Bakker uit 2008 dat Nederland bij ongewijzigd arbeidsmarktbeleid geconfronteerd worden met grote tekorten aan personeel in onderwijs, zorg en techniek. Alleen door het roer radicaal om te gooien, zouden de verwachte personeelstekorten kunnen worden opgevangen en de sociale zekerheid en pensioenvoorzieningen betaalbaar blijven.
Vooroordeel over ouderen is een self-fulfilling prophecy
Indachtig de adviezen van Bakker heeft het kabinet Rutte-Asscher het ontslagrecht vereenvoudigd en de AOW-leeftijd verhoogd naar uiteindelijk 67 jaar. Dat gebeurt stapsgewijs: in de periode 2013-2015 jaarlijks met een maand, in de periode 2016-2018 jaarlijks met twee maanden en van 2019 tot en met 2023 jaarlijks met drie maanden.
In al hun daadkracht hebben de beleidsmakers echter vergeten aandacht te besteden aan een factor die voor een niet onbelangrijk deel mede bepaalt of mensen überhaupt langer door kunnen werken. En dan heb ik niet over de vraag of hun kennis, vaardigheden of gezondheid dat toelaat, maar of de samenleving oudere werknemers wel op hun waarde wil en weet te schatten. Het is duidelijk dat dit nu absoluut niet het geval is. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor Statistiek blijkt dat de werkloosheid onder 45- tot 65-jarigen is opgelopen van 93 duizend in de tweede helft van 2008 tot 173 duizend in het derde kwartaal van 2012. De stijging onder ouderen is ook in vergelijking met de sterke toename van de jeugdwerkloosheid buitenproportioneel hoog. Bovendien heeft die stijging zich in 2013 onverminderd voortgezet.
Ongeveer 700 duizend Nederlanders zijn werkloos als gevolg van de al vijf jaar durende financieel-economische crisis. Vooral oudere werknemers worden aan de lopende band ontslagen. Zij zouden ziek, kwetsbaar, depressief, passief, conservatief, saai, afhankelijk, lichamelijk en geestelijk achteruitgaand en weinig competent zijn. Het cruciale punt is dat het maatschappelijke vooroordeel over ouderdom hier kan werken als een self-fulfilling prophecy: de angst om het vooroordeel over de eigen groep te bevestigen, kan bij oudere werknemers leiden tot stress en mindere prestaties en bevestigt daarmee ongewild het stereotype.
We moeten de negatieve beeldvorming tegengaan
In een eerder onderzoek heb ik laten zien dat de mate waarin een oudere werknemer zich buitengesloten voelt een rechte lijn vertoont met diens werktevredenheid. In dezelfde mate dat hij het gevoel heeft buitengesloten te worden, neemt zijn tevredenheid af. Andersom is ook waar: de tevredenheid van de oudere werknemer neemt toe, naarmate hij het gevoel heeft erbij te horen en gewaardeerd te worden.
Deze samenhang tussen inclusie dan wel exclusie en werktevredenheid is zeker niet uniek voor oudere werknemers. Maar de tevredenheid die de oudere werknemer van zijn werk ervaart, is voor een deel ook het product van zijn eigen beelden over wat anderen over hem zouden denken. Het stereotype denkbeeld is door de oudere werknemer dan zodanig geïnternaliseerd dat hij zichzelf aan de hand van dat vooroordeel waardeert. Een andere factor die van belang is op de ervaren tevredenheid is nauw verbonden met de gezondheid van de oudere werknemer. Wanneer hij zich opgenomen en gewaardeerd voelt, rapporteert hij vaak een goede gezondheid; andersom voelt degene die minder gezond is zich er ook minder bij horen.
De negatieve stereotypering van oud-zijn in het algemeen en oudere werknemers in het bijzonder heeft grote maatschappelijke gevolgen. Jeroen Slot, hoofd van het bureau Onderzoek & Statistiek van de gemeente Amsterdam, heeft in er het debat 65 tinten grijs in de Rode Hoed voor gepleit het woord ‘vergrijzing’ vanwege de negatieve betekenis, in te ruilen voor ‘verzilvering’. Dat woord zou beter passen bij de eigen kracht van de moderne, assertieve oudere. Feitelijk doet de benaming er weinig toe, veel belangrijker is dat de beleidsmakers, maar ook werknemers en werkgevers, eindelijk werk gaan maken van het tegengaan van negatieve beeldvorming. Ze moeten veel meer het beeld uitdragen dat ook ouderen gezond, fit, energiek, productief en creatief kunnen zijn en bedrijfsleven en samenleving voorhouden dat ouderdom een economische kracht is die aangewend kan, nee moet worden.
Sabine Otten is hoogleraar Intergroepsrelaties en Sociale Integratie en verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Foto: Bas Bogers