Voor het afscheid van zijn directeur organiseerde het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) op maandag 30 mei 2022 een kennissymposium over ‘de menselijke staat.’ Op de bijeenkomst in de nieuwe Haagse cultuurtempel Amare (geliefde, aan zee) stond de betekenis van mensbeelden bij het vormen en uitvoeren van beleid voorop.
De verrassende mens
Anne Roeters, programmaleider bij het SCP, betoogde dat we vanuit onze psychologische behoefte om grip te krijgen op de wereld mensbeelden creëren. Vaak vangen we die in een enkel prototype, de meest bekende is de homo economicus. Het beeld dus van de mens als primair een economisch wezen, die efficiënt en rationeel zijn behoeften bevredigt.
Roeters wijst op een rapport van de Raad Volksgezondheid & Samenleving waarin staat dat mensen ook behoefte hebben aan verbinding en samenwerking. De homo economicus is derhalve hoogstens een van de vele mogelijke prototypes.
Aan al onze mensbeelden liggen opvattingen ten grondslag over wat wij als mensen kunnen, willen, mogen en moeten. Wat beleidsmakers vaak doen, is dat zij aannames over hoe mensen werkelijk zijn en wat ze doen, vaak door elkaar husselen met beelden over hoe mensen zouden moeten zijn en doen, vindt Roeters.
Beleid is regelmatig gebaseerd op wishful thinking, zoals bijvoorbeeld de Participatiewet
Daardoor loopt het beleid nogal eens spaak, zegt de Utrechtse wethouder Werk, Inkomen & Diversiteit Linda Voortman. Volgens haar is beleid regelmatig gebaseerd op wishful thinking. Ze noemt als voorbeeld de Participatiewet. Het idee erachter is dat mensen gestimuleerd kunnen worden om fulltime aan het werk te gaan. Maar telkenmale blijkt dat er ook mensen zijn die de voorkeur geven aan parttimewerk of vrijwilligerswerk. Iets waarmee de beleidsmakers onvoldoende rekening hebben gehouden, en nog steeds houden.
Voortman vindt dat beleidsmakers veel meer zouden moeten uitgaan van wat burgers willen. De resultaten van het project Werkwinkel in de wijken Kanaleneiland en Overvecht tonen bovendien aan dat het voor de overheid de moeite loont om de mens als mens te blijven zien, om hem niet tot subject van de een of andere regeling te maken.
De veelzijdige mens
Christine Carabain en Martin Olsthoorn, beiden programmaleider bij het SCP, benadrukten dat de overheid de opdracht heeft om de samenleving toegankelijk te maken voor iedereen. Te vaak echter is de focus van het beleid verengd tot opleiding en inkomen. Opvattingen, normen en waarden van mensen doen er ogenschijnlijk niet toe, laat staan dat aan de veelzijdigheid van mens tegemoet wordt gekomen.
Om meer rekening te kunnen houden met verschillen tussen mensen, tussen wat ze kunnen, willen, mogen en moeten, en daarnaar ook te handelen, moet de overheid volgens Carabain en Olsthoorn zelf veelzijdig worden.
De betrokken mens
Maroesjka Versantvoort weet als onderzoeker en programmaleider van het SCP dat dat vooralsnog een ideaalbeeld is. Maar wel een dat snel dichterbij moet komen, om tegengas te kunnen geven aan de polarisatie, discriminatie en uitsluiting in de samenleving.
Schrijver en onderzoeker Eva Rovers en medeoprichter van het Instituut voor Publieke Waarden Albert Jan Kruiter zijn er niet gerust op. Ze wezen erop dat burgers steeds meer vragen hebben over het functioneren van de overheid, met name over haar gebrek aan responsiviteit. Ook vinden Rovers en Kruiter dat ambtenaren en politici een heel andere taal spreken dan de burgers, wat de communicatie tussen overheid en samenleving op zijn zachtst gezegd niet bepaald bevordert.
Het moet duidelijk zijn wat de overheid vraagt, wat mensen terugkrijgen en wat daarvoor nodig is
Om dichter in de buurt te komen van het ideaalbeeld, van een overheid die haar opdracht naar de samenleving waar kán maken, is een verbindend verhaal nodig. Een verhaal dat mensen aan elkaar bindt, maar ook burgers en overheid weer naast in plaats van tegenover elkaar weet te zetten.
Om het vertrouwen van burgers terug te winnen, moet de overheid zich weer een betrouwbare partner tonen en goed beleid te voeren. In zijn jaarverslag over 2021 schreef de Nationale ombudsman Reinier van Zutphen: ‘Simpel gezegd zal de overheid (..) zijn werk goed moeten doen.’ Maar niet door te pas en onpas maatwerk te willen bieden want ‘dat is geen oplossing voor slecht beleid’.
Wat is nodig?
Goed of zo u wilt menselijk beleid begint met explicitering van mensbeelden, het instellen van nationale burgerberaden, en regelgeving zodat burgers kunnen, willen, mogen en moeten meedoen. Daarnaast moeten burgers erop kunnen vertrouwen dat de overheid een betrouwbare partner is, oog voor de mens heeft en menselijk blijft. Een overheid die bij het maken van beleid aandacht heeft voor de inbreng van de verrassende, veelzijdige en betrokken mens.
In zijn afscheidsessay De menselijke staat. Burgerperspectief als voorwaarde voor een toekomstbestendig sociaal contract pleitte de aftredende directeur van het SCP, Kim Putters, voor een nieuw sociaal contract. Een contract niet alleen over ‘rechten, plichten, en vrijheden, verankerd in regels, belastingen, inspraak en vormen van meebeslissen’, maar ook een die helderheid biedt ‘over de gewenste uitkomsten in termen van mee kunnen doen in de samenleving, rechtvaardigheid en solidariteit’.
Het moet volgens Putters duidelijk zijn ‘wat de overheid van mensen vraagt, wat mensen daarvoor terugkrijgen en wat daarvoor nodig is’. Maar bovenal, zo concludeert de plaatsvervangend directeur van het SCP Marjolijn Olde Monnikhof aan het slot van het symposium, heeft Nederland behoefte aan burgers en beleidsmakers die, varend op een goed ontwikkeld moreel kompas, de moed en het lef hebben om zo nodig tegen bestaande mensbeelden in te gaan.
Jan van Dam is freelancejournalist. Klik op de link om het essay De menselijke staat. Burgerperspectief als voorwaarde voor een toekomstbestendig sociaal contract te downloaden.
Foto: Polle Willemsen