Filantropie: banken vergeten hun maatschappelijke krediet

Banken hebben een rijke historie van filantropie. Nu zij hun krediet in de samenleving proberen terug te winnen moeten we dat niet vergeten. En de banken zelf trouwens ook niet. Laat daarom het verleden aanleiding zijn om lessen te zoeken voor de toekomst.

Banken hebben – letterlijk en figuurlijk – veel krediet verloren in de samenleving. Een van de oorzaken is een gebrek aan (zelf)kennis over hun verleden. We weten nog een beetje dat de RABO gegroeid is uit onderlinge hulp van boeren, maar ook dat ABN-AMRO ooit verbonden was met de uitvinder van de hypotheekrenteaftrek? En wie kon vermoeden dat ING dochter WestlandUtrecht Bank mede ontstaan is uit een filantropisch initiatief van een prinses van Oranje en de ‘Nederlandse Nobel’?

Nu de banken weer langzaam terugkomen en met allerlei initiatieven om zichzelf te verankeren via hun corporate foundations (ABN AMRO Foundation, Rabobank Foundation, ING Nederland Fonds) is het leuk om eens terug te kijken. Zijn er resultaten uit het verleden die wellicht garanties bieden voor de toekomst van de filantropische bijdragen van de Nederlandse banken? En zien we als samenleving nog wat terug van alle investeringen in kernwaarden zoals vrede en recht?

Kredietwaardig of vertrouwenswaardig?

De kredietcrisis gaf en geeft aanleiding tot allerlei reddingsoperaties, toekomstscenario’s en strategieën (om maar te zwijgen over smeuïge bonusschandalen). Maar het ontbreekt nog aan herbezinning over het begrip ‘krediet’, en daarmee aan herwaardering van de oorspronkelijke visie en missie van de banken zelf.

Deze boodschap was te horen op de Europhilanthopics conferentie in Brussel, 10 november jl onder het motto: Trust matters; A lever to deliver better social justice outcomes. Bankier Goran Jeras, medeoprichter van de ethische bank ‘eBanka’ in Kroatië, stelde dat banken niet meer doen waarvoor ze bedoeld waren. Uit eigen ervaring als bankconsultant in Nederland merkte hij op dat nog maar 30 procent wordt ‘terug’-geïnvesteerd in leningen en 70 procent in ‘financiële producten’, die in de praktijk neerkomen op gokken. Intussen moeten klanten voor een lening hun hele hebben en houden op tafel leggen. Jeras stelt dat in plaats van die op wantrouwen gebaseerde ‘kredietwaardigheid’ banken de ‘vertrouwenswaardigheid’ (trust-worthiness) weer voorop moeten stellen. Als ze dat doen in hun eigen financieringsbeleid, wie weet komt het vertrouwen in banken ook weer terug! Voor geïnteresseerden: deze discussie wordt vervolgd op de Europhilanthopics-conferentie 'Imagining and investing in our future', in Amsterdam mei 2016.

Investeren in de civil society

Krediet geven in vertrouwen en aannemen in goede trouw, is een kernwaarde van de civil society. Het is daarom dat banken met name ontstonden als maatschappelijke kredietinstellingen ter bescherming tegen woekeraars en afpersers. Met name in Nederland gaven banken een impuls aan de moderne strategische filantropie die, anders dan de traditionele liefdadigheid, mensen uitzicht bood om te investeren in hun toekomst. Deze brede beweging van maatschappelijke kredietverlening in de 19e eeuw was verbonden met de bankier en financieel hervormer professor Nicolaas Pierson, pionier van De Nederlandsche Bank. Als minister van Financiën introduceerde hij onder meer de hypotheekrenteaftrek als een innovatief middel om het klemmende woningvraagstuk op te lossen. De naam van de bankiersfamilie Pierson klinkt nog door in ABN AMRO MeesPierson, niet toevallig een bank met een ‘Philanthropy Desk’.

Casus: Carnegie Wateler Vredesprijs

Maar er zijn ook andere voorbeelden die meer te maken hebben met maatschappelijke onderwerpen zoals bijvoorbeeld welzijn en vrede. Een mooi maar onbekend voorbeeld zijn de Haagse bankverenigingen Zuidhollandsch Landbouwcrediet en Oranje-Nassau Hypotheekbank, die na een reeks fusies zijn opgegaan in de huidige ING WestlandUtrecht Bank. Zo lezen we in een verslag van directeur Johan Wateler aan de president van De Nederlandsche Bank in 1895, hoe hoog vertrouwen in het vaandel stond, ook naar lastige en domme klanten toe:

‘De landbouwers zijn in onze provincie minder ontwikkeld en blijven, deels uit gemakzucht, deels uit wanbegrip en wantrouwen de oude sleur volgen door het nemen van indirect crediet bij kooplieden, waardoor zij indirect een ongelooflijk hooge rente betalen. Verder moet de invloed der notarissen, die ook het bankiersbedrijf uitoefenen, niet gering geacht worden.’

De founding mother in 1890 was niemand minder dan prinses Sophie van Oranje-Nassau, groothertogin van Saksen-Weimar, mecenas van onder meer Franz Liszt en het Goethe-Schiller Institut en eigenzinnig filantroop in een tijd dat vrouwen nog geen burgerlijk vermogensrecht hadden.

Bankdirecteur Johan Wateler was niet alleen een van de founding fathers, maar ook de eigenzinnige stichter van een vredesprijs in oorlogstijd, de huidige Carnegie Wateler Vredesprijs. Op 16 november 1916, toen veel bankiers speculeerden in oorlogskredieten, schreef hij een testament in 1916 naar het voorbeeld van Alfred Nobel. Deze prijs wordt sinds 1931 uitgereikt in het Vredespaleis, in de geest van Andrew Carnegie, de uitvinder van strategische filantropie voor vrede en recht. In november 2016 herdenkt de Carnegie Stichting het 100-jarig jubilieum van Watelers ‘vredeskrediet’; een initiatief dat langer bestaat dan de gemiddelde bank.

Terug naar de toekomst van het filantropisch erfgoed

De drie banken ING, ABN-AMRO en RABO hebben terechte redenen om trots te zijn op hun rijke filantropische verleden. Wij pleiten ervoor dat we als samenleving eens diep duiken in die uitstekend geconserveerde historische archieven, aangesloten bij de Vereniging Bedrijf en Historie, om de lessen te zoeken voor de toekomst. Dat kan alleen maar nuttig zijn als extra ondersteuning en inbedding van de leuke nieuwe initiatieven. Juist banken hebben reden om hun maatschappelijke en filantropische verleden niet te vergeten. Want zoals u en ik maar al te goed weten, vergeetachtigheid wordt soms een dure grap!

Marten van Harten is historicus en consultant, en verricht voor de Carnegie Stichting onderzoek naar de bankier Johan Wateler en de Carnegie-Wateler Vredesprijs.

Lucas Meijs is hoogleraar Strategische Filantropie en vrijwilligerswerk aan de Rotterdam School of Management, Erasmus Universiteit.

Afbeeldingsbron: Asian Development Bank (Flickr Creative Commons)