COLUMN Hebben vrouwen wel genoeg ambitie?

Vorige maand was er bij de Universiteit van Amsterdam een debat over de vraag: ‘Vrouwen in de wetenschap: glazen plafond of gebrekkige ambitie?’ Door een gemeen toeslaand griepvirus kon ik er niet bij zijn, wat heel jammer was. Want dat de vraag überhaupt nog gesteld werd leek me onbegrijpelijk, zelfs als de teneur van het debat verder heel verlicht en geïnformeerd zou zijn, zelfs als de titel alleen ironisch bedoeld was.

De Monitor Vrouwelijke Hoogleraren laat zien dat in 2011 meer dan de helft van de afgestudeerden (53,6 procent) vrouw was, van de promovendi was het 44,7 procent, van de Universitair Docenten 33,2 procent, van de Universitair Hoofddocenten 21,5 procent en van de hoogleraren 14,8 procent. Hoe hoger de universitaire ladder, hoe lager het aandeel vrouwen.[1] Hiermee bungelt Nederland onderaan de Europese ladder. De vraag in het debat was of dit aan structurele barrières ligt, waardoor vrouwen niet kunnen opklimmen of, en ja, ze vroegen het echt: zijn vrouwen gewoonweg minder ambitieus? Wat kan de universiteit doen, vroeg men zich af, en wat kunnen vrouwen zelf doen om hier verandering in te brengen?[2]

Nu heb ik via Twitter nog wel wat meegekregen van het debat. Volgens één van de sprekers (Marieke van den Brink) hebben vrouwen niet minder ambitie, maar wordt deze wel lager ingeschat. Daarnaast houden de benoemingsprocedures voor hoogleraren de ongelijke sekseverdeling in stand. Zo was er in 64 procent van de hoogleraarsbenoemingen in de periode 1999-2003 sprake van een gesloten procedure, en dus geen vacature-aankondiging. In een gesloten procedure worden kandidaten gescout, door mannen. En die hebben de neiging om vooral andere mannen te scouten.[3] Van de sprekers kregen vrouwen ook de adviezen om zichzelf beter te profileren en niet bang te zijn hoog van de toren te blazen.

Bevrijding van de bevrijding

Dit lijkt het punt waarop de discussie nu staat: er is weliswaar nog steeds sprake van structurele tegenwerking, maar het bestrijden daarvan wekt veel weerstand, ook bij vrouwen zelf. Het wordt gezien als ‘betuttelend’ en een aantasting van de kracht van het individu. Daarom moeten vrouwen vooral zelf in actie komen. Ook gelooft men dat kwaliteit vanzelf wel naar de oppervlakte komt drijven. Zo las ik een bericht van een jaar geleden (en nu verschuiven we onze focus even van het debat naar de algemene discussie in Nederland, met inbegrip van het bedrijfsleven en het bestuur) met de veelzeggende titel: ‘Vrouw moet zeggen wat zij wil’. Daarin wordt geconcludeerd: 'Vrouwen durven niet uit hun eigen comfortzone te stappen, dus dat moet worden gestimuleerd. Als ze dat doen en werkgevers kijken naar talent, dan komt diversiteit vanzelf.'[4]

Emancipatie van vrouwen en hun deelname op de arbeidsmarkt heeft een lange ontwikkeling doorgemaakt. Vrouwen hebben al ruim een eeuw de bepalers bevochten die hun ontwikkeling beperkten: verwachtingen dat het vrouwenbrein niet geschikt zou zijn om analytisch te denken[5] , beperkende wetgeving (tot in de jaren zestig van de vorige eeuw werden vrouwen automatisch ontslagen als zij huwden), discriminatie op de arbeidsmarkt bij sollicitatie en door een lagere beloning voor hetzelfde werk, verwachtingen dat een goede moeder thuis zit bij haar kinderen, enzovoorts. Door al die barricades hebben vrouwen zich heen geworsteld en zowel in het onderwijs als op de arbeidsmarkt en in de politiek hebben ze enorme vooruitgang geboekt, zodanig zelfs dat in 2003 de toenmalige minister van Sociale Zaken en Emancipatie, Aart Jan de Geus, zei dat de emancipatie voltooid was.[6]

De oude bepalers lijken overwonnen, nu zijn we op het punt beland dat we ons losmaken van maatregelen die seksisme in de samenleving willen aanpakken. Ten eerste worden zulke maatregelen ook als beperkend ervaren. Margriet Oostveen verwoordde dat in haar column in NRC Handelsblad mooi toen ze de tienerkampen in de Verenigde Staten beschreef, waar gesprekken over lichaamsvormen niet toegestaan zijn, om meisjes te beschermen tegen het vroege objectificeren en seksualiseren van het vrouwelijk lichaam: ‘Sommige kampen verwijderen zelfs alle spiegels, zodat kinderen zichzelf wekenlang niet kunnen zien. Pure repressie, maar het heet weer “bevrijdend”.’[7]

Ten tweede worden maatregelen die gelijkheid bevorderen gezien als een aantasting van de individuele verantwoordelijkheid en de eigen kracht. Immers: als je een baan krijgt dank zij een ingesteld quotum, in hoeverre heb je die dan nog aan je eigen verdiensten te danken? En zijn vrouwen niet zelf verantwoordelijk om eventuele hindernissen te overwinnen, zodat ze het daarop volgende succes helemaal verdiend hebben? Daar is natuurlijk wel wat ambitie voor nodig, maar dan heb je ook wat: de waarlijk bevrijde vrouw laat zich niet door de oude bepalers weerhouden, maar heeft ook geen nieuwe betutteling nodig. Ze kan het zelf.

Is dat vooruitgang?

Dit lijkt vooruitgang, na de emancipatie van vrouwen in het algemeen is er nu sprake van emancipatie van het individu, los van de knellende beperkers, los van betutteling. Maar tegelijk is dit juist een dogma, een neoliberaal mens- en maatschappijbeeld waarin de winnaars hun succes aan zichzelf te danken hebben en de pechvogels gewoon losers zijn, die in hun slachtofferrol zijn blijven hangen. Dat wordt pas zichtbaar als we naar de positie van mannen kijken. Hebben zij ooit aan zichzelf getwijfeld of namen ze de hulp van de vele, vele kruiwagens als vanzelfsprekend aan? Hebben zij ooit (of in gelijke mate als vrouwen) het verwijt gekregen dat een fulltime aanstelling niet samengaat met de opvoeding van hun kinderen? Wordt in de media met hun lichaam en seksualiteit gespot, enkel en alleen omdat zij het land besturen? Is er ooit gevraagd, na de constatering dat mannen massaal afhaken uit het onderwijs, of zij wel genoeg ambitie hebben? Of als blijkt dat mannelijke studenten de pabo’s verlaten, en er minder mannelijke rechters blijken te zijn?

Misverstanden over ambitie

Als vrouwen maar genoeg ambitie hebben, kunnen ze de hobbels aan, zelfs als duidelijk is dat zij meer hobbels tegenkomen dan mannen. Zo lijkt althans de redenering. Maar wat is ambitie eigenlijk? Blijkbaar is ambitie iets wat uit het diepste van je ziel komt, en wat je nodig hebt om je mogelijkheden als individu te ontplooien. In haar boek Vrouwen en Ambitie laat de Amerikaanse psychotherapeute Anna Fels zien (met verwijzingen naar talloze onderzoeken) dat dit een misverstand is. Ambitie bestaat uit twee onderdelen: de behoefte aan het ontwikkelen van een specifieke vaardigheid of vakmanschap én een algemene erkenning en waardering daarvoor. De behoefte aan erkenning is een krachtige motor, en dat geldt voor mannen en vrouwen in gelijke mate. Een vaardigheid zonder erkenning is leeg en bloedt dood, een erkenning zonder vaardigheid geeft óf geen voldoening óf wijst op een narcistische persoonlijkheid.

Seksisme - MerkelFels laat zien hoe de samenleving totaal verschillend omgaat met ambities en erkenning van jongens en meisjes, van mannen en vrouwen. Waar jongens en mannen steevast worden gestimuleerd, aangemoedigd en erkend, ondervinden vrouwen vooral tegenwerking en ontkenning in hun ambities. Sterker nog: de algemene opvatting van mannelijkheid is autonoom, krachtig, ambitieus, terwijl vrouwelijkheid wordt geassocieerd met empathisch, sociaal, liefdevol en zorgzaam; eigenschappen die alleen in relatie met anderen tot uiting kunnen komen, maar ook eigenschappen die in conflict zijn met succes, leiderschap en autonomie. Dat is de reden waarom vrouwen die wel succes hebben, zo stelselmatig worden aangevallen op (en bespot met) hun vrouwelijkheid. Maar het is ook de reden dat vrouwen veel minder erkenning krijgen of durven te vragen, het zelfs liever niét krijgen; het opeisen, krijgen of verwachten van erkenning is in strijd met zowel hun persoonlijke als de maatschappelijke opvatting van vrouwelijkheid.[8]

De obstakels die vrouwen moeten overwinnen zijn diep verweven met opvattingen over mannen en vrouwen in de samenleving, en zitten dus ook in henzelf. Vrouwen te vragen om die gewoon maar te overwinnen, is niet alleen onredelijk (want dat wordt van mannen ook niet gevraagd) maar ook een stuk ingewikkelder dan het op het eerste oog lijkt. Van jongs af aan krijgen meisjes minder bevestiging, minder aanmoediging en vooral minder voorbeeldrollen dan jongens. In het onderwijs krijgen goed presterende meisjes stelselmatig minder aandacht dan goed presterende jongens, slecht presterende jongens én slecht presterende meisjes [9]– dit werpt weer een heel ander licht op het zogenaamde ‘jongensprobleem’.

Vrouwen hebben het desondanks geschopt tot ver op de universitaire ladder, maar juist de overstap van assistent naar zelfstandig onderzoeker blijkt lastig; als assistent (onder een mannelijke leidinggevende) kun je nog min of meer bevestigend en volgzaam zijn, als zelfstandig onderzoeker, universitair docent of professor komt het aan op autonomie en leiderschap. Natuurlijk kunnen vrouwen dat, maar de prijs die ze betalen is hoog, zowel op privégebied (in relaties en met kinderen), onder collega’s (je vooral niks aantrekken van seksistische grappen) en maatschappelijk: hetzelfde moeten kunnen als mannen, maar dan slank, bloedmooi en op hoge hakken.

Seksisme - kindjesZo bezien is de alledaagse seksistische beeldvorming van meisjes (die steevast met mooi, beschikbaar en lief worden geassocieerd) en jongens (sterk, stoer en intelligent) gif voor de volgende generatie vrouwen. Want die zullen nog méér ambitie nodig hebben om die obstakels te overkomen. En als ze dat niet lukt, nou, dan hebben ze vast niet genoeg ambitie. Zo vechten vrouwen alleen tegen zichzelf.
Wat winst leek als bevrijding van de bepaling, blijkt niets anders dan de ontkenning van ongelijkheid en daarmee de instandhouding, ja zelfs versterking daarvan. Dat is verlies, voor de nieuwe generatie meisjes en voor de samenleving als geheel.

Noten:

1. Landelijke Monitor Vrouwelijke Hoogleraren, p. 3
2. http://aac.uva.nl/agenda/item/debat-19-juni.html
3. Uit de tweets:
Marieke van den Brink promoveerde op deze problematiek. Er is geen m/v-verschil in ambitie, wel verschil in inschatting ambitie m/v #LNVH
64 procent van de hoogleraarsbenoemingen periode 1999-2003 geschiedde na gesloten procedure, dus geen vacature-aankondiging #LNVH
Gesloten procedures zijn gevallen waarin gescout wordt. Scouts zijn zelf academici en vaker mannen. Die kiezen vaker andere mannen. #LNVH
Zichtbaarheid gaat niet alleen over jezelf; ook over wat anderen over je zeggen. Vrouwen krijgen minder steun uit informele netwerken #LNVH
Dat is trouwens wel hoe je groot en belangrijk (en dus hoogleraar) wordt: altijd opscheppen over jezelf en hoog van de toren blazen :) #LNVH
4. Bij de presentatie van het rapport over de voortgang van het charter Talent naar de Top
5. Lees Cordelia Fine: waarom wij allemaal van mars komen (2011) of deze recensie van Aleid Truijens.
6. In feite zei hij dat de post Emancipatie overbodig was, maar zoals dat gaat werd dat in de discussie opgepakt als zou de emancipatie voltooid zijn
7. Margriet Oostveen in NRC-Handelsblad 11 juli 2014: ‘Oude taboes voor nieuwe meisjes.’
8. En iedereen die nu heel verontwaardigd op zijn of haar achterste benen gaat, dat dit achterhaalde denkbeelden zijn, raad ik dringend aan om Anna Fels, Vrouwen en Ambitie (uitgeverij Réunion, 2008) te lezen, zij documenteert deze omschrijvingen en observaties met uitgebreid onderzoek.
9. Anna Fels: Vrouwen en Ambitie, p. 61

Dit artikel is 4255 keer bekeken.

Reacties op dit artikel (2)

  1. Heel goed stuk! Ik merkte zelf dat moeder-worden vooral door collega’s, meerderen en andere potentiële nieuwe werkgevers toch nog als bedreigende factor werd gezien. Niet door mezelf, ik had de opvang al goed geregeld…..Ook leeftijd voor vrouwen telt mee, richting de 40 was mijn cv fantastisch, maar toch kreeg ik vaak te horen dat ik misschien niet in het team zou passen terwijl dat tot dan noooooit een probleem was geweest. Ineens was niet mijn cv meer het belangrijkste, terwijl ik daar zo hard mijn best voor had gedaan. Ineens waren mijn leeftijd, moederschap en aantrekkelijkheid(?) veel belangrijker geworden dan mijn cv. Er wordt kennelijk liever naar een 30 jarige vrouw dan naar een 40 jarige vrouw gekeken…..

  2. De strekking van het betoog verandert niet als het begrip ‘vrouw’ wordt vervangen door ‘allochtoon’, ‘invalide’, etc. Het concept van de zgn. ‘normmedewerker’, waar onze systemen op is gebaseerd, blijft overeind. Sinds de opkomst van de kerk is de zgn. ‘normmedewerker’ heilig verklaard, i.e. man, blank, heteroseksueel, gezond, etc. lijkt het wel. Door het relaas breder te trekken dan enkel vrouw sta je krachtiger.
    Ambitie genoeg hier, maar niet volgens de norm van de huidige maatschappij 😉

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.