In de opleiding waar ik werk, vragen we al onze eerstejaars studenten om een korte autobiografie te schrijven. Ik heb met mijn eigen klas afgesproken dat ik die ‘Ken jezelf’-rapporten alleen lees nadat de student me expliciet toestemming heeft gegeven om dat te doen; als je pretenteert maatschappijkritisch onderwijs te geven, moet je immers ook bedacht zijn op machtsongelijkheid in je eigen relatie met studenten. De meeste studenten geven me toestemming, en ik lees hun werk met aandacht. Ik slaap er soms slecht van.
Ik zal hier niet ingaan op de persoonlijke drama’s die veel jonge mensen hebben beleefd. Naar schatting een derde van onze studenten koos voor een opleiding tot sociaal werker omdat ze zelf met hulpverlening te maken hebben gehad, en nog eens een derde heeft familie met een hulpverleden. Ik hoop maar dat onze studenten niet representatief zijn voor hun generatie. Helemaal gerust ben ik er niet op sinds ik een bericht las over een onderzoek van Augeo dat in november aan de Kinderombudsvrouw en prinses Laurentien werd aangeboden: bijna de helft van de basisschoolleerlingen heeft heftige dingen meegemaakt.
Als het thuis niet lekker gaat geeft de school niet thuis
Het is een rode draad in de biografieën van mijn studenten: als het thuis niet lekker gaat hoef je van de middelbare school niet veel te verwachten. Persoonlijke problemen worden daar in het beste geval gezien als precies dàt: persoonlijke problemen. Natuurlijk lopen er best docenten rond die een troostend woord of een luisterend oor bieden, maar echt vakmanschap in het coachen van leerlingen die het moeilijk hebben kom ik weinig tegen in wat studenten daar zelf over schrijven.
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat leraren daar ook niet zo’n trek in hebben en zich overvraagd voelen door de samenleving. Een docent brengt het als volgt onder woorden: ‘Maatschappelijke problemen moeten nu door de school "opgelost" worden: fatsoen, ontbreken van het ochtendontbijt, opvang van kinderen omdat ouders werken, orde en netheid waar ouders door grote afwezigheid vanwege werk steken laten vallen.’
Maatwerk, maar het systeem laten we met rust
In een rapport van de Onderwijsraad over leerlingen met gedragsproblemen wordt impliciet bevestigd wat elke leerling wel voelt: het is rot voor de leerling dat-ie problemen heeft, maar de school maakt zich toch vooral zorgen over zijn schoolprestaties. En over de prestaties van de school als geheel.
Als kinderen thuis problemen hebben geven scholen niet thuis. Als kinderen op school problemen hebben, bijvoorbeeld met pesten, hebben maar heel weinig scholen de deskundigheid in huis om programma’s te kiezen en uit te voeren die de situatie echt verbeteren, of erger nog, stralen de docenten uit dat ze het slachtoffer zelf ook wel een beetje typisch vinden. Als kinderen door school in de problemen komen (er is een rechtstreekse relatie tussen de toegenomen prestatiedruk en de prevalentie van angststoornissen, depressie en escapisme) regelen we in het beste geval maatwerk voor de slachtoffers maar nemen we niet het systeem zelf onder de loep.
Opgeleid voor beroepen die straks niet meer bestaan
En laten we ons niet al te blij maken over degenen die de middelbare school zonder zichtbare schade doorkomen: ze zijn vooral opgeleid voor beroepen die binnenkort niet meer bestaan. Daarbij (of daardoor?) is het merendeel van onze jongeren elke vorm van intrinsieke motivatie en interesse kwijtgeraakt. Leren-voor-de-toets is de norm, al zijn er gelukkig nog een paar vechters over die studeren omdat ze wijzer willen worden. Die doen zelfs wel eens iets dat niet verplicht is.
Na het debacle van Onderwijs2032 heeft Sander Dekker zijn hoop gevestigd op ‘draagvlak’. Maar als draagvlak alleen verkregen kan worden door te buigen voor de meest conservatieve elementen, laat dan maar. Dan kunnen we beter leren van de meest recente ontwikkelingen in Groningen.
Groningse les: straffeloos voor de meerderheid kiezen kan niet
In Groningen weten ze al heel lang dat je niet straffeloos energie kan wegpompen zonder het fundament van de samenleving te verzwakken. Ze weten dat collectieve baten niet altijd opwegen tegen de schade die daarmee aan individuen wordt berokkend. Als iets goed is voor velen, maar een drama voor enkelen, dan kan niet straffeloos voor het belang van de meerderheid worden gekozen.
De rechter vindt dat ook. Slachtoffers van de aardgasboringen zouden niet alleen gecompenseerd moeten worden voor de fysieke schade, maar ook voor de scheuren in de ziel die ze daarbij hebben opgelopen. Interessant in het arrest is dat de rechter het de staat kwalijk neemt dat eerdere waarschuwingen (door het Staatstoezicht op de Mijnen) zijn genegeerd. Het is nog even onduidelijk wie er voor de kosten moet opdraaien, de NAM of de Staat, maar een begin van een juridische doorbraak is gemaakt.
See you in court
Ik hoop dat het arrest aanleiding vormt voor actie door de vele duizenden jonge Nederlanders die scheuren in de ziel opliepen door een onderwijssysteem dat algemeen belang voor individueel welzijn stelt. Ons onderwijsstelsel dateert uit een tijd waarin je er ook voor mocht kiezen om niet naar school te gaan (je mocht ook werken op je veertiende, en dat lijkt me een nog steeds een onbetwistbaar mensenrecht).
In vroeger tijden was eenheidsonderwijs onvermijdelijk omdat je er boeken voor moest drukken en klassen voor moest vormen. Anno 2017 is volkomen gepersonaliseerd leren mogelijk, en zou het heel gemakkelijk zijn om veel meer keuzes aan te bieden (in een grotere gemeente zou er voor elk leerjaar een dag per week een keuzedag georganiseerd kunnen worden met ruimte voor techniek en ambachten, zorg en welzijn, nog vreemdere talen, levenslessen, beroepenoriëntatie, toegepaste kunst en al die andere dingen waar jongeren ooit hun geld mee kunnen gaan verdienen). En als onderwijs toch zo nodig ‘leven lang leren’ moet kunnen bieden, dan is het ook geen ramp als sommige dertien- of zestienjarigen even een jaartje minder aan school kunnen doen omdat andere dingen wèl belangrijk zijn.
Ons onderwijs is een grootverspiller van energie geworden en een grootproducent van scheuren in de ziel. Zonder juridische druk zal het onderwijssysteem niet veranderen. Dus jongeren, verenig je, zoek een goede advocaat en stap naar de rechter.
See you in court.
Klaas Mulder is zelfstandig adviseur en docent aan de Hogeschool Utrecht.