INTERVIEW — Susan Neiman: ‘Woke mensen zijn niet mijn vijanden’

In haar dit voorjaar verschenen boek Links is niet woke zegt Neiman dat de woke-beweging de drie idealen van links ondermijnt - universalisme, een idee van het verschil tussen rechtvaardigheid en macht en vooruitgangsgeloof. Dat doet de beweging door alles in termen van macht te bezien.

Niets nieuws toch, want de vroegere linkse bewegingen dachten op dezelfde manier na over macht, vooral in termen van kapitaal versus arbeid?

‘De vroegere linkse bewegingen hadden inderdaad de neiging om de samenleving in klassen op te delen.

‘Er is een mooie traditie waar links op kan voortborduren’

Maar Edward Bernstein, een van de oprichters van de Duitse socialistische partij en Kantiaan net zoals ik, vond toen ook al dat je niet alles uiteindelijk kon herleiden tot materiële behoeften of tot een gevecht tussen klassen. Er is een mooie traditie waar links op kan voortborduren.’

Een traditie waarin de arbeider als slachtoffer werd gezien van de kapitalist, dus waarom ben je zo fel op het vermeende slachtofferschap binnen de 'woke-beweging'? Wat is het verschil met toen?

‘Ik verwijs graag naar het refrein van Solidarity Forever, na De Internationale wereldwijd het bekendste vakbondslied. Het werd in 1915 geschreven door de Amerikaanse liedjesschrijver, dichter en vakbondsman Ralph Chaplin. De eerste regel ervan luidt als volgt: ‘Wij zijn het die de prairies hebben omgeploegd, de steden hebben gebouwd waar ze handeldrijven.’

Het linkse verhaal toen ging met andere woorden niet over hulpeloze slachtoffers, maar was een bevestiging van keuzevrijheid en solidariteit. Een houding die je ook in het Communistisch Manifest van Karl Marx en Friedrich Engels terug kunt lezen. Een die ver staat van het slachtofferschap dat sommigen binnen de linkse beweging nu koesteren.’

Is er in het door jou bepleite universalisme plaats voor de persoonlijke ervaring als bron van kennis en politiek gezag?

‘Volgens mij is keuzevrijheid en handelingsperspectief (agency) cruciaal, daar gaat mijn volgende boek ook over, maar bij hedendaags links zie je vooral een sterk binair denken. Of je bent universalist en gelooft dat er geen verschillen tussen mensen zijn en wist geschiedenissen en culturen uit, of je geeft alleen om iemands persoonlijke geschiedenis, cultuur en ervaringen.’

Wel jammer dat je daar niet verder op ingaat in je boek. Mensen gaan ervan uit dat je zou kunnen beweren dat er perioden waren dat het beter was en er wel aan de door jou benoemde idealen werd vastgehouden.

‘Ik wilde een kort manifest schrijven, over wat woke is en wat links is. Met vrij simpele punten. Ik vind je vraag over klassenreductionisme fijn. Vroeger was het beter, maar inderdaad niet perfect.’

Doordat we leven in een samenleving met een vanaf de jaren negentig steeds zwakker maatschappelijk middenveld zijn mensen zich meer individualistisch dan collectief gaan identificeren. Als die redenering klopt, is 'woke' wellicht niet zozeer het probleem, maar veeleer het gevolg van hoe we ons tot elkaar zijn gaan verhouden.

‘Je kunt woke vergelijken met de steeds sterkere focus van mensen op de zuiverheid van taal in reactie op grote mondiale veranderingen. Hoe minder mensen de grote, met name economische veranderingen kunnen bijhouden, des te meer ze vasthouden aan taalkundige conventies.’

 ‘Woke mensen hebben linkse intenties en emoties’

‘Overigens is mijn boek nadrukkelijk geen aanval op woke. Sterker nog, sommige vrienden aan wie ik het manuscript van mijn boek had voorgelegd, vonden dat ik harder moest zijn. Woke mensen zijn niet mijn vijanden, ze hebben linkse intenties en emoties. Ik hoop sommigen van hen ervan te kunnen overtuigen dat hun manier van denken verkeerde accenten legt en geen oplossing voor de grote maatschappelijke vraagstukken naderbij brengt.’

Je praat over woke als een beweging die trauma en slachtofferschap ophemelt. Maar er is trauma en er is kwetsbaarheid in de wereld, dus hoe moeten we er dan mee omgaan?

‘Op die vraag is geen eenvoudig antwoord mogelijk. Trauma moet worden erkend, maar het probleem is dat we het zijn gaan ophemelen. Naarmate ik ouder word, kom ik steeds meer tot het besef dat filosofie wellicht meer draait om de analyse van casussen en het onderbouwen van conclusies en opinies dan om het doen van abstracte uitspraken. Met andere woorden: hoe we met trauma omgaan, hangt van het specifieke geval af. In mijn jongere jaren heb ik seksisme ervaren op de faculteit, maar ik heb ervoor gekozen om het niet tot mijn focus te maken. Ik ken sommige mensen van kleur die er ook zo naar kijken, maar…het is moeilijk.’

Om terug te komen op trots en keuzevrijheid. Er zijn mensen die vanwege hun gender of etniciteit binnen de bestaande machtsstructuur minder keuzevrijheid hebben dan anderen. Er staat een voet op hun nek door hun sociale identiteit.

‘Dat is waar, maar tegelijkertijd is er veerkracht. Van dat fenomeen hebben we nog maar weinig kennis, en dus is en blijft het vooral een mysterie hoe het kan dat bijvoorbeeld Frederick Douglass, letterlijk tot slaaf gemaakt, een grote schrijver en persoon binnen de abolitionistische beweging van de negentiende eeuw wist te worden.

Douglass’ verhaal komt terug op Dubois' theorie van de getalenteerde tiende persoon in elke groep. Oftewel, in een groep van tien mensen die het zwaar hebben, is er altijd iemand met talent die zich aan de moeilijke omstandigheden weet te ontworstelen. Een psychosociaal antwoord op de vraag waarom iemand daar al dan niet in slaagt, zullen we waarschijnlijk nooit krijgen.

Iedereen die aan een moeilijke situatie is ontsnapt, draagt de verantwoordelijkheid om anderen in soortgelijke omstandigheden te ondersteunen en samen te werken aan structurele veranderingen. Dat hervormingen cruciaal zijn voor het welzijn van mens en samenleving, daar is niets mysterieus aan.’

Koen Bruning studeert Politics, Philosophy and Economics aan de VU. Hij is auteur van het boek Samen Rijk en medeoprichter van het politieke platform en denktank Progressief Café