Versterken, verbinden, vertrouwen en verzetten zijn de vier werkprincipes van sociaal werk. Deze werkwoorden staan in functie van het streven naar meer sociale rechtvaardigheid en het realiseren van individuele en collectieve rechten om sociale ongelijkheid tegen te gaan. De centrale missie van sociaal werk omvat aldus een dualiteit: het bevorderen van individueel welzijn én het promoten van sociale rechtvaardigheid.
Sociaal werk mag haar stem krachtiger laten horen
Hiermee heeft sociaal werk een politiek karakter: een agenda van empowerment in functie van solidariteit en inclusie, in het bijzonder van de meeste kwetsbare burgers. Participatie in praktijk, beleid en in onderzoek is hierbij de rode draad. Dit is niet evident, want er zijn spanningsvelden met het huidige beleidsdiscours dat eigen verantwoordelijkheid en voorwaardelijkheid van steun benadrukt en een strakke focus legt op efficiëntie en effectiviteit.
De sector sociaal werk – sociaal werk organisaties, Sociaal Werk Nederland, beroepsverenigingen – mag hier haar stem krachtiger laten horen en vragen om een meer ‘responsief’ sociaal beleid, een beleid dat echt aansluit bij wat werkelijk van betekenis is voor de (kwetsbare) burger. Sterke organisaties die zoeken naar ‘slimme’ samenwerkingen met andere organisaties, ook buiten het sociale domein, zijn hierbij onontbeerlijk.
Waarom wetenschappelijke inzichten relevant zijn
De internationale definitie van sociaal werk stelt dat sociaal werk niet enkel een beroep is, maar ook een academische discipline (IFSW & IASSW, 2014). Bij beide is de praktijk steeds in beeld. Wetenschappelijke kennis en de praktijk dienen elkaar over en weer te voeden. Zo gaat de academisering van sociaal werk hand in hand met de professionalisering van sociaal werk.
Een wetenschappelijk basis van sociaal werk omvat twee pijlers. Een eerste pijler is theoretische onderbouwing. Hierbij zijn het helder duiden van relevante concepten voor sterk sociaal werk aan de orde – bijvoorbeeld veerkracht en alliantie – alsook een goede doorvertaling van deze concepten naar de praktijk toe – door bijvoorbeeld concrete handelingsprincipes te formuleren –, bij voorkeur samen met de praktijk.
Wetenschappelijke inzichten uit andere disciplines kunnen ook relevant zijn voor sociaal werk. Zo heeft bijvoorbeeld onderzoek naar schaarste en de psychologische gevolgen van armoede geleerd wat het echt betekent om te leven in armoede en welke diepgaande gevolgen dit heeft voor het psychologisch welbevinden, voor het denken en handelen van mensen in armoede. Deze wetenschappelijke kennis creëert ‘empathiebruggen’ die het blame, shame of pity-discours overstijgen. En zo bijdragen aan de vermenselijking van sociaal werk.
To prove en to improve
Een tweede pijler is evidence-based werken met aandacht voor het kruisen van verschillende kennisvormen (wetenschap, praktijk, burger) die we gelijkwaardig achten. Evidence-based werken is niet hetzelfde als het louter toepassen van effectieve interventies. Deze interventies dienen ook goed te worden uitgevoerd en ingebed. Vragen als wat werkt voor wie, met en door wie, in welke organisatie, samenleving en beleidscontext zijn aan de orde, evenals het openen van de zogenaamde black box – waarom werken interventies, welke werkzame factoren zijn aanwezig.
Omdat empowerment een leidend denk- en handelingskader is voor sterk sociaal werk is bijzondere aandacht voor het meten van processen en resultaten van empowerende interventies belangrijk. Zo kan de duale legitimering van to prove en to improve van sociaal werk als wetenschap vorm krijgen. Het kan gaan om de verbetering van een bepaalde handelingspraktijk, een beleidsaanpak of om de levensomstandigheden van een bepaalde kwetsbare groep. Om deze verbeteringen te realiseren is de wijze waarop onderzoek wordt ontworpen, uitgevoerd en wordt gevaloriseerd erg belangrijk.
Meedoen aan onderzoek moet empowerend zijn
De gekende doelen van wetenschappelijk onderzoek – verantwoording en kennisontwikkeling – zijn ook bij sociaal werk-onderzoek vanzelfsprekend. Een belangrijk verschil met ander wetenschappelijk onderzoek is dat het doel van verbetering en empowerment van betrokkenen bij sociaal werk-onderzoek sterker wordt benadrukt. Dit betekent minstens dat meedoen aan onderzoek op zich een empowerende ervaring dient te zijn, maar ook dat het onderzoek positieve effecten beoogt (direct of indirect) in het leven van kwetsbare burgers en breder in organisaties en de samenleving.
De doelrichting van de beoogde verbetering is streven naar meer sociale rechtvaardigheid; gelijke kansen en gelijke toegang tot steun- en hulpbronnen; en realiseren van sociale grondrechten om te komen tot een meer inclusieve samenleving waarbij iedereen er echt bij hoort en een goede kwaliteit van leven kent.
Meer impact door samenwerken
Samen met de complexe aard van sociaal werkvraagstukken, zoals armoede en sociale uitsluiting, vraagt dit doel om onderzoek in de breedte én de diepte. Dit betekent een gezonde mix van onderzoek (tijdens, voor en na de interventies, kwantitatief en kwalitatief). Het vraagt ook om onderzoek vanuit meerdere disciplines en om onderzoek dat onderzoeksresultaten naar de praktijk vertaalt. Co-creatie met de praktijk, met inbegrip van de (kwetsbare) burgers, mag hierbij niet ontbreken. Net zomin als partnerschappen tussen werkveld en universiteit – denk aan academische werkplaatsen –, en participatieve en interactieve onderzoeksdesigns.
Alleen zo worden de juiste onderzoeksvragen gesteld, worden de resultaten vanuit verschillende standpunten bekeken en op hun meerwaarde voor diverse partijen, ook voor de professionals, de kwetsbare burgers, beoordeeld en gevaloriseerd. Door deze co-creatie vanaf de start van onderzoek krijgen we meer impact op de praktijk, samenleving en het beleid. Het streven van sociaal werk-onderzoek is immers niet enkel understanding society, maar ook changing society. En empowerment natuurlijk.
Tine Van Regenmortel is hoogleraar Sociaal Werk bij Tranzo Tilburg University. Lees hier haar inaugurele rede (2 oktober 2020) die zij opdroeg aan ‘Margot Scholte, een vrouw met bijzondere betekenis voor sociaal werk’.
Foto: Kevin Dooley (Flickr Creative Commons)