Als er wordt gesproken over verruwing in de sport, komen de voorbeelden vaak uit het voetbal. Voetbal is een contactsport met een hoge mate van competitie en rivaliteit tussen clubs. Door de globalisering en mediatisering van het voetbalspel zijn de commerciële belangen groot en geldt voor het winnen van een wedstrijd dat het doel de middelen heiligt.
Het gaat er ruig aan toe
Uit televisiebeelden, mediaverslagen en onderzoeken blijkt dat het er ruig aan toe gaat in het voetbal. Er wordt gescholden en geschopt, geïntimideerd en gediscrimineerd. Niet alleen door spelers op het veld, maar ook door coaches en ouders rond de amateurvelden, en door supporters en hooligans bij de profwedstrijden. Er vallen zelfs doden.
De vraag is of voetbal is verruwd en verder zal verruwen, of dat er een andere ontwikkeling gaande is. Het gaat er vaak toch ook sportief aan toe? Is ‘voetbal is oorlog’ een paradox? Of wordt de relatie tussen voetbal en geweld pas duidelijk als je kijkt naar trends op de langere termijn?
Strengere regels en zelfregulering
Voetbal is in de loop der tijd veranderd. Er werden spelsancties ingevoerd en zelfs tuchtrecht. Om de agressie in het voetbal tegen te gaan worden bewust kaarten, schorsingen en boetes ingezet. Recente jaarverslagen van de KNVB tonen echter aan dat het aantal gele en rode kaarten in de eredivisie is gedaald ten opzichte van eerdere jaargangen.
Ook het huidige hooliganisme heeft een ander karakter gekregen. Vechtlustige fans organiseren tegenwoordig free fights op neutraal terrein. Dat is aan meerdere regels gebonden, zoals een minimumleeftijd, een wapenverbod en stoppen als iemand op de grond ligt. Externe regulering maakt daar plaats voor zelfregulering.
Meer focus op fair play
Een andere trend is de toenemende aandacht voor fair play en veiligheid. Dat is begonnen met campagnes tegen excessen en discriminatie, maar intussen uitgebreid met concrete programma’s als de Verenigingsbox ‘Samen aan de slag met Sportiviteit en Respect’ van de KNVB en ‘Naar een Veiliger Sportklimaat’ van het ministerie van Volksgezondheid.
Met ingang van het seizoen 2014/2015 zijn spelers uit 1998 verplicht het spelregelbewijs te halen. Meer inzicht in en begrip voor de beslissingen van de scheidsrechter moeten leiden tot meer respect en fair play. En er is het initiatief van de ‘blauwe kaart’ die teams van D-, E- en F-pupillen elkaar kunnen geven na afloop van een sportieve wedstrijd.
Toename organisatie en afname geweld
Voetbal verandert al heel lang. Balspelen die op voetbal lijken waren er al in de tijd van Alexander de Grote. Tradities in Noord-Engeland (vastenavondvoetbal) en Italië (calcio storico) laten zien dat er al duizend jaar gevoetbald wordt. In die historie zijn er twee lange termijnontwikkelingen in de voetbalsport aan te wijzen: een toename in organisatie en een afname van geweld. De gemeenschappelijke factor is de toegenomen regulering. Zowel de externe regulering (het aantal opgelegde regels en de aard ervan), als de zelfregulering (impulscontrole). Cultuurhistorische theorieën ondersteunen dit.
Centraal daarin staat de civilisatietheorie van Norbert Elias: Psychosociaal gedrag evolueert. Mensen leren zich meer en meer te beheersen, onder andere door geweld te monopoliseren en te institutionaliseren. Het is een maatschappelijke dwang tot zelfdwang, een toename van affectcontrole door de toename van onderlinge afhankelijkheden in de samenleving. Binnen de netwerken (figuraties) waarin zij verkeren, voelen mensen de druk van anderen om zich ‘correct’ te gedragen. Elias geeft hiervan meerdere voorbeelden: ons gedrag in het openbaar, in het verkeer, ons taalgebruik, eetgewoonten en tafelmanieren zijn ‘beschaafder’ geworden.
Civilisatie in de samenleving en in sport schrijdt voort. Dat gaat samen met geweldsregulering, agressiebeheersing en het verminderen van veiligheidsrisico’s. Veel sporten zijn in de loop der tijd veiliger geworden door spel- en gedragsregels aan te passen of uit te breiden.
Feminisering van het voetbal
En dan is er nog een trend, die ook z’n weerslag heeft op het voetbal: de feminisering van sport. We zien dat in vele takken van sport de deelname van vrouwen toeneemt en dat de prestaties van vrouwen de prestaties van mannen verder benaderen. Cijfers van Olympische Spelen onderstrepen dit. Ook het vrouwenvoetbal is aan een opmars bezig. Er zijn steeds meer voetbalclubs met meisjeselftallen in eigen competities. Er is in Nederland een KNVB-Eredivisie Vrouwen en er worden Europese- en Wereldkampioenschappen vrouwenvoetbal gespeeld. De Nederlandse leeuwinnen zijn de nieuwe Europees Kampioen.
Als gevolg van de aandacht voor vrouwenvoetbal en het aandeel van vrouwenvoetbal in het geheel van de voetbalsport zal er minder nadruk komen te liggen op fysiek geweld als uiting en bevestiging van fysieke kracht. Ook bij vrouwenvoetbal worden overtredingen gemaakt en kan het er ruig aan toegaan, toch zal het vrouwenvoetbal naar verwachting op den duur de voetbalsport veranderen.
Zo zal er minder vaak gespeeld worden uit geldingsdrang en zal het spel minder gericht zijn op individuele acties en één-op-één duels. In plaats daarvan zal er (nog) meer accent komen te liggen op organisatie en samenspel. Ook hierdoor verschuift de balans iets verder naar voetbal als een veilige sport.
Meer regels leiden tot veiliger voetbal
Regels en fairness zijn in de loop der tijd naar elkaar toe gegroeid. Door verfijning van regels, en het wennen daaraan, kan een hogere graad van fairness worden bereikt. Voormalig topvoetballer Marco van Basten houdt zich bij de FIFA bezig met vernieuwing en hervorming van het voetbal. Hij heeft verregaande ideeën over spelregels, regelgeving en programmering. Voetbal kan ook leren van andere sporten waar bijvoorbeeld tijdstraffen en gereguleerd overleg met de arbitrage al eerder zijn ingevoerd.
Resultaat is nog steeds belangrijk in het voetbal en ‘vechtlust’ nog steeds een aanduiding voor motivatie en inzet. Het gaat nog steeds om ernst én spel. Maar het doel verschuift en de behoefte bij veel voetbalorganisaties en betrokkenen is om te komen tot voetbalsport met minder agressie en geweld.
Dat kan door trends te volgen als feminisering en regulering, door verdergaande impulscontrole en civilisatie, gestuurde socialisatie en gedragsverandering bij spelers, begeleiders, ouders, toeschouwers en hardcore fans. En daar zijn meer en andere regels voor nodig.
Van vechtsport naar regelspel
Voetbal is een fysieke sport, waarbij ook ruw contact kan voorkomen. In de loop der tijd zijn er steeds meer afspraken gemaakt en regels opgesteld om geweldsexcessen en andere overtredingen in te tomen. Dat heeft niet alleen geleid tot repressie en externe regulering. Er is in het ontwikkelproces ook een toenemende zelfregulering ontstaan, als onderdeel van een omvattender civilisatieproces. Door zelfbeheersing zijn fysiek geweld en de ruige kanten van voetbal verder teruggedrongen en is de voetbalsport inherent veiliger geworden.
Zo is voetbal veranderd van een meer fysieke naar een minder fysieke sport, van een nadruk op competitie en rivaliteit naar aandacht voor sociale veiligheid en sportiviteit. Kortom, van vechtsport naar regelspel. En daardoor van vechtsport naar veilige sport.
Jan Eberg werkt als docent bij de opleiding Integrale Veiligheidskunde van de Hogeschool Utrecht.
Dit artikel is een bewerking van een hoofdstuk uit de bundel 'Na Vandaag. De toekomst van een veilige samenleving' (Stichting Innovatie Voor Veiligheid, redactie: Rob Brons, Peter van Lochum).
Foto: Wim van der Grinten (Flickr Creative Commons)