De financiële situatie en gezondheid van een groeiende aantal zorgprofessionals staan onder druk. Dit is extra urgent onder de laagbetaalde professionals in de langdurige ouderenzorg, zoals gastvrouwen, helpenden en verzorgenden. De problematiek wordt zichtbaar in de hoge verzuimpercentages en het toenemend aantal zorgprofessionals met loonbeslag.
Precarisering van zorgprofessionals
De afgelopen vier jaar deed ik onderzoek naar de gezondheid en welzijn van zorgprofessionals in de langdurige ouderenzorg. Ik concludeer in mijn proefschrift dat de bestaanszekerheid van zorgprofessionals onder druk staat (2023), maar niet voor iedereen op dezelfde manier. Jonge zorgprofessionals komen bijvoorbeeld in de problemen door de lage lonen in combinatie met hoge kosten voor wonen; zorgprofessionals van kleur door racisme op de werkvloer; en bij oudere zorgprofessionals speelt de overgang een belangrijke rol.
‘Wil jij dit even doen, jij bent een man en toch sterk’
De oorzaak van deze bestaansonzekerheid ligt niet bij zorgprofessionals of zorgorganisaties, maar het gevolg is van politieke keuzes. In de titel van mijn proefschrift noem ik dat ‘precarisering’. Deze term wijst zowel op een groeiend aantal mensen in bestaansonzekerheid als op de politieke keuzes die dit veroorzaken (Lorey, 2015).
Verschillen tussen vrouwen en mannen
Zowel mannen als vrouwen ervaren gezondheidsproblemen en bestaansonzekerheid, maar het viel op dat zij daar verschillend over spraken. Normen rondom vrouwelijkheid en mannelijkheid spelen daarin een belangrijke rol.
Vrouwelijke medewerkers vertelden dat ze weinig zorg ervoeren vanuit zorgorganisatie. Zo zijn hun managers verantwoordelijk voor zeer veel collega’s. Zij kunnen onmogelijk van ieder persoonlijk weten hoe het gaat. ‘Zij zal dus niet zo snel tegen ons zeggen: ga maar naar huis en rust wat uit.’ Als reactie zorgden vrouwelijke zorgprofessionals voor elkaar, wat onbedoeld in- en uitsluiting in het team kon versterken.
Zij ruilden de ene kwetsbaarheid in voor de andere
Voor de mannen bleek de ouderenzorg een ‘glazen draaideur’ te zijn (Wees et al., 2023). Mannen, vooral witte mannen, gaven aan als man voordelen te ervaren qua salaris, contracturen en carrièrekansen. Toch verlaten ze de sector vaak weer snel door de lage lonen en te weinig contracturen (bestaansonzekerheid) en gezondheidsproblemen.
Zo wordt van mannen verwacht dat zij fysiek zwaarder werk doen: ‘Wil jij dit even doen, jij bent een man en toch sterk.’ Maar ook zelf vinden ze het niet altijd mannelijk om gebruik te maken van hulpmiddelen, zoals een tillift. Hun gezondheidsproblemen verzwijgen ze veelal voor collega’s en managers, omdat dat eveneens als niet mannelijk wordt ervaren.
Niet alle zzp’ers zijn hetzelfde
Ons onderzoek onder zzp’ers laat zien dat het zzp-schap niet noodzakelijkerwijs synoniem is aan bestaansonzekerheid (Duijs et. al., 2022b). Sterker nog, geïnterviewde zzp’ers beschouwden het zzp-schap als noodoplossing voor de bestaansonzekerheid en gezondheidsproblemen die zij als medewerker in loondienst ervaarden. Als zzp’er kunnen zij op korte termijn iets meer verdienen, ook door meerdere diensten achter elkaar te draaien.
Een andere belangrijke reden om te kiezen voor zzp-schap is racisme binnen zorgorganisaties (zie ook NRC, 25 oktober 2022). Als zzp’er kunnen ze wat meer emotionele afstand creëren tot de dynamiek in teams en zorgorganisaties, plekken vermijden waar ze te maken krijgen met racisme en zelf meer regie hebben over opleidingskansen. Vrouwen in de overgang gebruiken hun zzp-schap om meer hersteltijd in te bouwen.
Tijdelijke contracten werden aangemoedigd en diensten ingekort
We zagen wel grote verschillen tussen zzp’ers. Aan de ene kant spraken we zorgprofessionals die het zich konden veroorloven om te gaan zzp’en, omdat ze konden terugvallen op een bijna afbetaald huis, hun prepensioen of het inkomen van een partner. Aan de andere kant stonden de veelal jonge zorgprofessionals die door armoede, racisme of de zorg voor kleine kinderen zich gedwongen voelden om te kiezen voor het zzp-schap. Zij ruilden de ene kwetsbaarheid in voor de andere. Deze ongelijkheid werd pijnlijk uitvergroot tijdens de coronapandemie (Duijs et al., 2021).
Politieke keuzes
Om de oorzaken van bestaansonzekerheid onder zorgprofessionals te analyseren, maakte ik gebruik van het werk van Nancy Fraser en Rahel Jaeggi (2018) over kapitalisme. Dit theoretisch raamwerk hielp me om drie politieke keuzes extra te belichten die tezamen bijdragen aan de bestaansonzekerheid van zorgprofessionals.
Complexere verantwoordelijkheden
Ten eerste heeft de overheid vanaf de transitie in 2015 actief zorg verschoven van hoger betaalde naar lager betaalde functies en van betaalde naar onbetaalde zorgverleners. Dit heeft zorgprofessionals in de ouderenzorg dubbel getroffen. Hun werk werd zwaarder doordat ze meer complexe zorgverantwoordelijkheden kregen. Tijdelijke contracten werden aangemoedigd en diensten ingekort, terwijl de hoeveelheid werk hetzelfde bleef. Ook kregen zorgprofessionals er relatief veel onbetaalde zorgtaken bij, als mantelzorger of als vrijwilliger.
Inmiddels is het tij aan het keren, maar deze politieke keuze heeft bijgedragen aan de economische kwetsbaarheid van mensen die in de zorg werken, veelal vrouwen.
Flexibilisering arbeidsmarkt
Ten tweede heeft neoliberaal overheidsbeleid de flexibilisering van de arbeidsmarkt gestimuleerd en zo het zzp-schap aantrekkelijk gemaakt. In 2015 werd het zzp-schap breed omarmd als goedkope manier om zorgprofessionals voor de zorgarbeidsmarkt te behouden, dat wil zeggen zonder al te hoge kosten voor zorgorganisaties.
In mijn proefschrift wordt zichtbaar dat die flexibilisering niet alleen zorgprofessionals, maar ook zorgorganisaties kwetsbaar maakt. Ook deze politieke keuze heeft bijgedragen aan de bestaansonzekerheid van zorgprofessionals.
Geen aandacht voor racisme
Ten derde is een groot deel van de professionals in de ouderenzorg vrouw van kleur, vooral in de lager betaalde functies. In mijn onderzoek komt naar voren hoe racisme en discriminatie versterkt worden door de werkdruk en redenen zijn om te kiezen voor het zzp-schap.
We weten ook uit andere onderzoeken dat zorgmedewerkers van kleur te maken hebben met racisme en discriminatie in de zorg (Movisie, 2023; Nhass, 2021; Idem Rotterdam, 2021). Het gebrek aan aandacht voor racisme binnen zorgorganisaties en de overheid is ook een beleidskeuze. Racisme verdient erkenning als oorzaak van bestaansonzekerheid van zorgprofessionals.
Combinatie van maatregelen nodig
Omdat de bestaansonzekerheid het gevolg is van een combinatie van politieke keuzes, vraagt dit ook om een combinatie van maatregelen. We kunnen de bestaanszekerheid van zorgprofessionals niet vergroten door het zzp-schap te verbieden, zonder daarbij tegelijkertijd de lonen in de zorg verhogen. En wanneer we de lonen verhogen, maar geen oog hebben voor racisme binnen zorgorganisaties, staat de gezondheid en werkplezier van medewerkers van kleur onverminderd onder druk.
Het beschermen van de bestaanszekerheid, en daarmee van de gezondheid en het werkplezier van professionals in de ouderenzorg, vereist dan ook dat we aan al deze knoppen tegelijkertijd draaien.
Saskia Duijs is universitair docent aan de afdeling Ethiek, Recht en Humaniora van het Amsterdam UMC. Zij promoveerde onlangs op haar proefschrift ‘The Caring Class: precarization of paid care workers in long-term care and its relation to health, an intersectional perspective’. De belangrijkste onderzoeksbevindingen zijn samen met zorgprofessionals en fotografe Janine Schrijver verbeeld in het boek en tentoonstelling ‘Wat Je Niet Ziet’.
Literatuur
Fraser, N., & Jaeggi, R. (2018). Capitalism: a conversation in critical theory. Polity Press.
Lorey, I. (2015). State of insecurity. Government of the precarious. Verso Books.
Foto: Kampus Productions via Pexels.com