Soms ontworstelen mensen zich aan de bestaansonzekerheid. Neem Fatima (53), die al heel veel achter de rug heeft. Geïmmigreerd vanuit Marokko, getrouwd met een gewelddadige man, moeizame scheiding, een dreigende onterechte uithuisplaatsing van haar drie kinderen, ernstige rugpijn van zwaar schoonmaakwerk, de bijstand.
Fatima werd geweldig geholpen door de gemeente ‒ dat mag ook weleens gezegd worden. In het begin was het zwaar; haar bijstandsconsulent pushte haar om allerlei cursussen te volgen: Nederlandse taal, empowerment, catering, terwijl ze ook als vrijwilliger in een buurthuis werkte. Nu is die vrijwilligersbaan door de gemeente omgezet in een betaalde baan.
Ze is moe maar blij. ‘Ik vroeg niet om hulp, maar liet wel zien dat ik het nodig had.’ Maar hulp is er niet voor iedereen, vervolgt ze. ‘Hoe ik praat, hoe ik doe, ik ben actief. Ik word wél geholpen. Je moet gewoon pittig zijn, serieus, geordend, precies. Dan word je wel naar voren geduwd.’
De weg vinden
Fatima wist waar ze moest zijn en hoe ze zich moest opstellen. Ze had wat je ‘instantiekapitaal’ zou kunnen noemen (wie een betere term heeft, mag het zeggen!). Instantiekapitaal betekent dat je je weg kunt vinden naar de regelingen die voor jou relevant zijn. En dan in staat bent om je door de papieren of digitale wirwar heen te werken en te begrijpen welke eisen aan elke afzonderlijke regeling worden gesteld. Bovendien moet je de ongeschreven regels kennen om te krijgen waar je recht op hebt.
Hoe je overkomt, kan het verschil maken tussen wel of geen hulp
Denk aan de socioloog Bourdieu, en dan toegepast op de verzorgingsstaat. Niet bang zijn om je hele hebben en houden te delen, bijvoorbeeld. Anders vis je achter het verzorgingsstaatnet. ‘Je moet echt laten merken hoe slecht het met je gaat, zodat ze iets doen’, zegt Ilyas (21), die te maken kreeg met het toeslagenschandaal. Laat je emoties zien, raadde zijn moeder hem aan. Kim (42) werd van het kastje naar de muur gestuurd. Ligt het aan mijn kleding en merkschoenen? dacht ze.
Wie met instanties te maken heeft, voelt zich voortdurend geïnspecteerd. Hoe je overkomt, kan het verschil maken tussen wel of geen hulp.
In maart 2023 publiceerde het Sociaal en Cultureel Planbureau het rapport Eigentijdse ongelijkheid, waarin een nieuwe klassenstructuur wordt beschreven aan de hand van vier typen kapitaal: economisch, sociaal, cultureel en persoonskapitaal. Daar zou je instantiekapitaal aan toe moeten voegen.
Waarom is de verzorgingsstaat omgebouwd in een ‘Ikea-model’?
Instantiekapitaal is ook ongelijk verdeeld en zeer bepalend voor hoe het met je gaat. In onze samenleving, waarin de verzorgingsstaat zo dominant is, heb je er veel van nodig. Vraag maar eens aan een migrant hoeveel hij heeft moeten bijleren over belastingen, uitkeringen en hoe je je opstelt tegenover een huisarts of een politieagent. Maar ook in heel wat burgerinitiatieven en Facebook-groepen ‒ van mensen met chronische ziekten of alleenstaande moeders ‒ gaat het vaak over de vraag hoe te dealen met instanties.
Ondoordringbaar
En dat is juist het probleem: Hoe zorg je ervoor dat burgers niet zo vreselijk veel instantiekapitaal nodig hoeven te hebben? En: Hoe heeft het zo mis kunnen gaan? Waarom hebben we de verzorgingsstaat omgebouwd in een ‘Ikea-model’, waarbij mensen thuis alles zelf moeten doen? Waarom hebben we niet voorzien dat marktwerking en decentralisaties leiden tot permanent uitdijende, ondoordringbare lagen en organisaties, die alsmaar zorgen voor nieuwe intermediaire hulptroepen? En waarom zijn we niet kritischer ten opzichte van de inspecterende sociale professionals en hun organisaties die argwanend kijken of mensen wel echt hulp verdienen? Zodat Ilyas zijn problemen niet met tranen hoeft te bewijzen en Kim ook op haar merkschoenen goed geholpen wordt – net als Fatima.
Monique Kremer is Hoogleraar Actief Burgerschap en voorzitter van de Adviesraad Migratie (ACVZ)
Foto: Joris van den Einden