De oorlog in Oekraïne is inmiddels ruim een jaar gaande. Op 5 mei 2023 zijn er in Nederland ruim 92.000 geregistreerde Oekraïense ontheemden ingeschreven in de Basis Registratie Persoonsgegevens (BRP) (Rijksoverheid, 2023). Oekraïense ontheemden hebben een status die afwijkt van die van asielzoekers en vluchtelingen, aangezien zij in Nederland verblijven op grond van de EU-Richtlijn Tijdelijke Bescherming.
Aan deze ontheemdenstatus zijn rechten verbonden met betrekking tot huisvesting, medische zorg en onderwijs (ACVZ, 2022). Oekraïense ontheemden mogen ook, als zij geregistreerd staan, in loondienst werken. Volgens cijfers van het CBS (2023) werkte op 1 november 2022 bijna de helft van de Oekraïense ontheemden in de leeftijd 15-65 jaar in loondienst.
Via particuliere opvang
De Haagse Hogeschool doet meerjarig onderzoek naar de positie van Oekraïense ontheemden in Den Haag. Onlangs verscheen de eerste deelstudie. Uit deze studie blijkt dat Oekraïners veelal snel na aankomst in Nederland werk hebben gevonden. Zowel de particuliere als de gemeentelijke opvang blijkt een belangrijke hulpbron te zijn in het vinden van werk. Via de particuliere opvang worden Oekraïense ontheemden soms meegenomen naar een werkgever, of gewezen op vacatures.
Een Oekraïense vrouw (20 jaar) vertelt hoe het gastgezin haar heeft geholpen met het vinden van een baan:
‘And then in the beginning of Autumn I moved to this house to [host family]. And they helped me to find me a job in the pharmacy, and now I'm working in the pharmacy with the speed filling machine. And I like it, and I'm thankful that they helped me.’
Via gemeentelijke opvang
Daarnaast is de gemeentelijke opvang een gemakkelijke manier voor werkgevers om vacatures onder de aandacht te brengen. Werkgevers komen op sommige gemeentelijke opvanglocaties langs om informatie over vacatures te geven. Ook worden vacatures gedeeld via medebewoners of via informatieborden in de gemeentelijke opvang.
De snelle toegang tot de arbeidsmarkt beperkt zich vaak tot laagbetaalde banen
Een vrouw van 42 jaar:
‘People from [naam bedrijf] are coming to this place and tell us about job opportunities. First it was a common meeting and after that, it was a face to face meeting. And according to my information all people who liked to work, received work.’
Oekraïense ontheemden slagen er dan ook in om snel aan het werk te gaan in Nederland, soms vrijwel direct bij aankomst in Nederland. Werk geeft bestaanszekerheid, respect en status.
Zonder goed te weten wat hun rechten zijn, lopen Oekraïense ontheemden risico op uitbuiting
Toch slagen ze er lang niet altijd in om werk te vinden dat past bij hun opleidingsniveau. De snelle toegang tot de arbeidsmarkt beperkt zich vaak tot laagbetaalde banen, zoals in de horeca of schoonmaak. Daarmee is er sprake van een mismatch tussen het werk dat Oekraïense ontheemden in Nederland verrichten en het diploma dat zij hebben behaald; merendeel van de Oekraïners die door ons zijn geïnterviewd hebben een hbo- of wo-opleiding. Dit is in lijn met het gemiddeld hogere opleidingsniveau in Oekraïne, in vergelijking met andere Europese landen. In 2021 voltooide 60 procent van de vrouwen in Oekraïne een tertiaire opleiding (mbo, hbo of wo) terwijl dit percentage in de rest van de EU 46 procent is (Eurostat, 2023).
Barrières
De belangrijkste barrières die Oekraïense ontheemden ervaren in het vinden van werk dat past bij hun opleidingsniveau, hebben te maken de beheersing van de taal (Nederlands en/of Engels) en/of diploma erkenning.
Een vrouw van 28 jaar:
‘I have a master’s degree in hydro energy. Lots of people told me: if you have this education, why do you work as a bartender? You know I don't have any choice, because if I want to work here, use my diploma, I should study, I guess. At least I should know English better. It's not enough.’
Deze barrières hebben tot gevolg dat de sectoren waarin Oekraïners werk vinden, overwegend laagbetaalde sectoren zijn waar grote tekorten zijn. Zonder goed te weten wat hun rechten zijn, lopen Oekraïense ontheemden het risico op uitbuiting en slachtoffer te worden van malafide arbeidsbureaus of tussenpersonen die misbruik maken van de (afhankelijke) positie van Oekraïners.
Dit komt overeen met de narratieven van arbeidsmigranten waarin sprake is van misstanden bij bedrijven die systematisch arbeidsmigranten inzetten als goedkope productiekrachten (Bouazza, 2022). Ook uit ons onderzoek komt naar voren dat het soms onduidelijk is voor Oekraïners wie precies hun werkgevers zijn, zoals in het geval van Joelia (zie kader). De positie van Oekraïense ontheemden op de arbeidsmarkt vertoont dan ook overeenkomsten met de (kwetsbare) arbeidsmarktpositie van arbeidsmigranten uit Midden-en Oost-Europa.
Na twee dagen schoonmaken kreeg Joelia niet uitbetaaldToen de oorlog in Oekraïne uitbrak is de 19-jarige Joelia zonder haar familie (moeder, zus en grootouders) direct vanuit de regio Lviv gevlucht naar Den Haag. Daar wordt ze gekoppeld aan Anna (57 jaar) en haar man. Na het uitbreken van de oorlog hebben zij zich direct aangemeld als gastgezin. Ze wonen in een groot huis waar Joelia haar eigen slaapkamer en badkamer heeft. Volgens Anna voelt Joelia zich bezwaard om van hen en van de overheid financieel afhankelijk te zijn. Zij doet erg haar best om werk te vinden. Anna helpt Joelia met solliciteren. Doordat ze de Nederlandse taal (nog) niet machtig is, heeft ze veel moeite met het vinden van een baan gerelateerd aan haar opleiding (filologie). Joelia vindt werk in een schoonmaakorganisatie die ze kreeg via een man in Oekraïne, die haar in contact bracht met een Poolse vrouw in Nederland. Ze kon twee dagen in het World Forum schoonmaken met twee Oekraïense meiden en Poolse dames. Anna vertrouwt het niet. Na twee dagen schoonmaken kreeg Joelia niet uitbetaald. Anna was woedend en heeft meteen geprobeerd te achterhalen hoe ze bezwaar kon maken. |
Voor een betere aansluiting op de arbeidsmarkt, is het belangrijk dat Oekraïense ontheemden niet alleen geholpen worden bij het vinden van werk. Vanuit de gemeentelijk en particuliere opvang kan gemakkelijk op laagdrempelige manier informatie worden verstrekt om uitbuiting op de werkvloer te voorkomen en te signaleren. Daarnaast is het eveneens van belang dat werkgevers, sociale partners en de overheid zorgen voor begeleiding naar passend werk, zodat de kennis en ervaring van Oekraïners ingezet kunnen worden in sectoren die beter aansluiten op hun opleidingsniveau.
Katja Rusinovic is lector Grootstedelijke Ontwikkelingen aan De Haagse Hogeschool en lid van Adviesraad Migratie. Anita Ham is senior-onderzoeker bij de lectoraten Grootstedelijke Ontwikkelingen en Relationele Zorg aan De Haagse Hogeschool.
Dit artikel is gebaseerd op het onderzoeksrapport Ontvlucht en ontheemd: Oekraïense vluchtelingen in Den Haag. Op 5 juli is de Nationale Migratiedialoog 2023. Het thema van dit jaar is ‘De toekomst van Oekraïense ontheemden in Nederland’. Aanmelden voor dit evenement in de Humanity Hub in Den Haag kan hier.
Foto: Jan Bockaert (Flickr Creative Commons)