Bijna één op de vijf burgemeesters in Nederland zegt dat criminelen die zich bijvoorbeeld bezighouden met mensenhandel, hennepteelt, synthetische drugs of lid zijn van criminele motorclubs, het gezag in hun gemeente ondermijnen.
De verantwoordelijke instanties – van zorgverlener tot opsporing – ontberen de kennis, contacten en informatie om adequaat te signaleren en acteren. Burgers verliezen hierdoor het vertrouwen in hun overheid.
Verschillende auteurs, politici en recent de Nederlandse Politiebond (NPB, 2018) roepen dat Nederland weliswaar nog geen maffiastaat is, maar wel het gevaar loopt af te glijden naar een narcostaat. Het probleem dreigt de overheid steeds meer boven het hoofd te groeien: op landelijk en – vooral – lokaal niveau.
Structuren en fundamenten van de samenleving worden aangetast
Ondermijnende criminaliteit houdt in dat er verwevenheid is tussen de onderwereld en de bovenwereld, waarbij georganiseerde criminelen de bovenwereld als middel gebruiken om hun activiteiten uit te voeren. Zij tasten daarmee de structuren en fundamenten van de samenleving in brede zin aan, uiteindelijk uitmondend in aantasting van de rechtstaat.
Ondermijning kent vele verschijningsvormen. Matchfixing ondermijnt de sportiviteit in de sport, wetenschapsfraude het vertrouwen in de wetenschap, integriteitsschendingen het vertrouwen in de politiek en de bankencrisis ondermijnt het vertrouwen in ons financiële stelsel.
De dark side van ondermijning: de faciliterende bovenwereld
Het wordt nog erger wanneer de bovenwereld zelf een prominente rol bij ondermijning gaat spelen. Misschien moeten we dit wel de dark side van ondermijning noemen. De verwevenheid van onderwereld en bovenwereld suggereert een tweezijdig handelen.
De onderwereld zoekt verwevenheid om haar criminele activiteiten te kunnen uitvoeren. Zij heeft bankrekeningen nodig, vergunningen en makelaars en notarissen om haar geld te investeren in onroerend goed. Groepen, families, individuen, maar ook bedrijven en ondernemers die actief zijn in of vanuit het criminele circuit zoeken voortdurend naar mogelijkheden en ruimte.
De bovenwereld speelt hierin een belangrijke rol en loopt het risico zelf niet alleen object of slachtoffer te zijn, maar facilitator of zelfs hoofdrolspeler in ondermijning te worden. Door onterecht vergunningen of subsidies te verstrekken, door weg te kijken waar gehandhaafd zou moeten worden, door fraude met het zorgstelsel te faciliteren, door als makelaar, notaris of accountant mee te helpen aan het witwassen van crimineel geld enzovoorts.
En waar de overheid zich – bijvoorbeeld ingegeven door bezuinigingen – terugtrekt, nemen criminelen graag haar rol in het faciliteren van jongerenwerk, rechtshulp of sociale voorzieningen over. Maar niet voor niets.
Burgemeesters moeten de regie voeren
Het maatschappelijk belang van de problematiek rond ondermijning is evident. De aanpak ervan is daarom per definitie een integrale en multidisciplinaire onderneming waarbij volgens mij burgemeesters de meest aangewezen functionarissen zijn om de regie te voeren.
Anderen vinden juist dat de strijd tegen criminelen het domein van de officieren van justitie, de crimefighters, is en dat de burgemeester een stapje terug moet doen (voormalig burgemeester Bernt Schneiders in NRC, 19 maart 2018). Maar het is maar de vraag of het strafrecht wel het meest geschikte middel is om dit maatschappelijke probleem het hoofd te bieden.
Huisuitzetting vanwege wietzolder lost niets op
Zo kan bijvoorbeeld de grootschalige problematiek van wietkwekerijen in achterstandsbuurten eerder opgelost worden door strakke monitoring, strikte handhaving, werkgelegenheidsprojecten, onderwijsprojecten en het opwaarderen van buurten dan door huisuitzettingen op basis van de Opiumwet.
Los van het feit dat dit laatste de gemeente weer voor nieuwe vraagstukken stelt om gezinnen en kinderen die op straat staan onder dak te brengen. En los van het feit dat het nog steeds lastig blijft uit te leggen dat dezelfde gemeente die iemand uit z’n huis zet omdat hij wiet op zolder kweekt, ook de vergunning afgeeft voor de koffieshop waar het goedje aan iedereen die dat wenst in grote hoeveelheden wordt verkocht.
Professionals signaleren, maar ontberen handelingsperspectief
Professionals die hun brood in de bovenwereld verdienen, kunnen belangrijke signalen opvangen als het gaat om ondermijnende activiteiten. Denk aan een leerkracht die ziet dat zijn leerlingen geronseld worden als drugskoerier of een Wmo-medewerker die tijdens een keukentafelgesprek wordt geconfronteerd met een vuurwapen in de keukenla of een enorme wietlucht in huis.
De professionals in deze voorbeelden weten dan in het algemeen wel dat er iets niet pluis is, maar het ontbreekt ze aan handelingsperspectief. Moeten ze dit melden en zo ja waar? Hoe zit het met de privacy van de leerling of de cliënt? Hoe zit het met de eigen veiligheid? En los je het probleem wel op door te melden?
Allemaal vragen waar organisaties een antwoord op dienen te formuleren om handelingsperspectief aan hun medewerkers te bieden. Bewustwording, training en goede structuren en samenwerkingsverbanden creëren lijken een eerste stap in de goede richting.
Ondermijnende criminaliteit effectiever aanpakken
De aanpak van ondermijnende criminaliteit mag mijns inziens dan ook nog integraler met inachtneming van de volgende uitgangspunten:
- Erken op politiek-bestuurlijk en beleidsbepalend niveau dat we te maken hebben met een majeure dreiging, die met man en macht aangepakt dient te worden.
- Wees bereid om in de strijd tegen ondermijnende praktijken te investeren in en te experimenteren met onorthodoxe maatregelen – uiteraard binnen de grenzen die de rechtsstaat daartoe biedt.
- Zorg bij de voordeur dat verkeerde elementen niet binnenkomen.
- Faciliteer politici en ambtenaren om zich te beschermen tegen ondermijning.
- Houd er rekening mee dat daadwerkelijk effect een kwestie is van lange adem, die de politiek-bestuurlijke spanningsboog vaak overstijgt.
- Investeer in maatschappelijk draagvlak. Dat wil zeggen dat de autoriteiten, in plaats van de suggestie hoog te houden dat men de zaak onder controle heeft, het belang van hun inzet delen met de burgers.
- Doe dit zorgvuldig, al was het maar om te voorkomen dat het vertrouwen, in plaats van het te versterken, juist opnieuw wordt ondermijnd.
- Instanties moeten, nog meer dan nu het geval is, leren samenwerken, elkaars taal spreken en informatie delen.
In de huid van de ondermijners kruipen
Tot slot lijkt het net als bij de aanpak van traditionele criminaliteit ook bij ondermijning goed om in de huid van de ondermijners te kruipen en ze een stap voor te zijn. Het gaat daarbij om het anticiperen op crimineel gedrag, het blootleggen van methoden en mechanismen en het genereren van support bij belangrijke partners.
Emile Kolthoff is lector Ondermijning bij Avans Hogeschool in ’s-Hertogenbosch. Dit artikel is gebaseerd op zijn lectorale rede ‘Ondermijning, burgers en burgemeesters’ uitgesproken op 1 juni 2018.
Foto: Gokhan Altintas (Flickr Creative Commons)