Toch heeft de verandering in sociale verbanden een verraderlijk bijeffect. We worden meer eenzaam. In 2021 voelde 11 procent van de Nederlanders van 15 jaar of ouder zich sterk eenzaam, tegen 9 procent in 2019. Vooral jongeren gaven dat aan; logisch in de context van corona.
Eenzaamheid moet niet gereduceerd worden tot het cliché van kluizenaars met marginale sociale vaardigheden
Maar de trend is al langer gaande, ook zonder corona. Vooral mensen die de transitie naar nieuwe vormen van verbinding niet hebben kunnen vinden, missen nu het sociale vangnet van de zuil of de kerk.
Kosten van eenzaamheid
In een prachtige TedTalk van de te vroeg overleden psycholoog Cacioppo, toont de vermaarde professor uit Chicago wat eenzaamheid betekent. Hij laat zien dat eenzaamheid niet gereduceerd moet worden tot het cliché van kluizenaars met marginale sociale vaardigheden. Het is een veel gelaagder en complexer fenomeen. Je kunt immers eenzaam zijn in aanwezigheid van velen. Je kunt eenzaam zijn zonder het zelf door te hebben of toe te geven zelfs.
De cijfers: eenpersoonshuishoudens zijn in de VS gestegen van minder dan 15 procent in 1940 tot 28 procent nu. Tussen 1980 en nu is het aantal personen dat zich eenzaam zegt te voelen verdubbeld. Heb je obesitas dan heb je een 20 procent hogere kans om vroegtijdig te overlijden. Excessief alcoholgebruik doet 30 procent. Eenzaamheid maar liefst 45 procent.
Eenzaamheid in Nederland
Volgens onderzoekers van de Universiteit van Maastricht kost eenzaamheid de maatschappij 2 miljard euro per jaar. Dan hebben ze alleen nog maar de zorgkosten berekend. De indirecte effecten zijn nog veel groter. Eenzame mensen hebben minder ruimte om voor anderen te zorgen, maken meer gebruik van andere collectieve voorzieningen en zijn minder productief. Eenzaamheid vergroot de kans op ouderenmishandeling en uitbuiting en vergroot de kans op crimineel gedrag. Eenzame mensen komen vaker bij de huisarts die al druk bezet is en weinig voor de doelgroep kan klaarspelen.
En de problemen stapelen zich sluipenderwijs op. Dat is niet alleen voor henzelf een probleem maar ook voor de maatschappij.
Remedies
Het is niet gemakkelijk om eenzaamheid op individueel niveau aan te pakken. Je moet alleen al eerst weten dat iemand eenzaam is. Er heerst nogal een taboe op eenzaamheid. Je wordt al snel als een loser weggezet als je toegeeft eenzaam te zijn. En zelfs als je dat taboe voorbij bent, is het nog maar de vraag of mensen die eenzaam zijn op hulp zitten te wachten of hulp accepteren als die wordt aangeboden.
Dat maakt een oplossing niet alleen lastig, maar ook duur. Vandaar dat het SCP niet erg ver komt in de remedies. Zonder de vergelijking te groot te willen maken: eenzaamheid lijkt in dit opzicht op verslaving. Als je eenmaal verslaafd bent, is het individueel moeilijk en collectief duur om clean te worden.
Preventie
Als de genezing duur is, dan rest het voorkómen. Niet voor niets hebben we het spreekwoord ‘voorkomen is beter dan genezen’. Maar preventie is ingewikkeld te organiseren. Bij iedere verkiezing pleiten alle politieke partijen dat er meer ingezet moet worden op preventie, maar als het beleidspuntje bij het politieke paaltje komt, gebeurt er weinig.
Preventie bij eenzaamheid is namelijk veel eenvoudiger te organiseren dan bijvoorbeeld bij leefstijlinterventies
De eerste reden is het aloude liedje: als de baten van preventie op de ene plek terechtkomen, maar de kosten ergens anders, wordt het lastig te organiseren. De tweede reden is dat het individuele partijen soms gewoon geld kost als ze niet kunnen behandelen. Ik ken een voorbeeld van een zorgtechnologie die flink zou besparen op zorg, maar ziekenhuizen wilden er niet aan omdat het hen omzet zou kosten.
Er zijn niet weinig voorbeelden hiervoor. Lees dit gênante voorbeeld van positieve gezondheid (een voorbeeld dat tevens aantoont dat ziekenhuizen te veel macht hebben) en je moet zachtjes huilen. Dat is soms de trieste werkelijkheid van de zorg.
Preventie en eenzaamheid
Constateerden we net dat preventie ingewikkeld is en dat we er al jaren over praten zonder dat er al te veel gebeurt, bij eenzaamheid is er iets aparts aan de hand. Preventie bij eenzaamheid is namelijk veel eenvoudiger te organiseren dan bijvoorbeeld bij leefstijlinterventies. En oh wonder, oh toeval, komen we dan toch weer uit bij die ‘gold old’ zorgzame buurten.
Zorgzame buurten
Zorgzame buurten impliceren dat de buurt beschikbaar is voor alle ‘gewone’ dingen die bij het leven en het ouder worden horen. Er zijn sociale en culturele activiteiten en sociale controle. De inclusiviteit van zorgzame buurten leidt automatisch tot minder eenzaamheid. Niet iedereen die kwetsbaar is voor eenzaamheid zal zich gekoesterd voelen door de buurt, maar een deel toch zeker wel, dat laten de ervaringen in Nederland ook zien.
Twee voordelen
Het inzetten van zorgzame buurten voor de preventie van eenzaamheid heeft grote voordelen. Er zijn immers een heleboel andere redenen om zorgzame buurten te promoten, onder meer om de sociale cohesie in buurten te vergroten, de leefbaarheid te verbeteren en de ouderenzorg behapbaar te houden. Die eenzaamheid pakken we dan gewoon mee als bijvangst.
Door eenzaamheid te bestrijden voordat die zich manifesteert, verdwijnt die zonder iets extra’s ervoor te doen. Je hoeft ook geen doelgroepen te identificeren en daar complexe gesprekken mee te voeren en geavanceerde interventies voor te verzinnen. Door eenzaamheid te bestrijden voordat die zich daadwerkelijk manifesteert, verdwijnt het probleem (voor een deel althans) als sneeuw voor de zon zonder dat je iets extra’s hoeft te doen. Tel uit je maatschappelijke winst. En zorgverzekeraars die hierin pas willen investeren totdat achter de komma vaststaat hoeveel euro’s ze dit oplevert, moeten duizend strafregels schrijven: ‘economie is geen boekhouden’.
Get on with the job
Als een interventie zo evident maatschappelijk rendeert, laten we er dan niet mee wachten. Laten we niet wachten tot de verkiezingen zijn geweest of - nog erger - totdat het weer eindeloos lang duurt voor we een nieuw kabinet hebben. Laten we niet wachten totdat gemeenten en zorgverzekeraars klaar zijn met hun favoriete potje pingpongen. Laten we gewoon beginnen. Samen.
Marcel Canoy is hoogleraar gezondheidseconomie en dementie aan de VU en hij is adviseur van de Autoriteit Consument & Markt (ACM).