Tussen 2010 en 2015 is er nauwelijks iets veranderd in de aard en omvang van de schuldenproblematiek van mensen met een bijstandsuitkering. De extra inspanningen die gemeenten de afgelopen jaren leverden om schuldenproblematiek aan te pakken, hebben er onvoldoende toe geleid dat zij minder schulden hebben. Bijstandsgerechtigden hebben vaker schulden dan niet-bijstandsgerechtigden.
Het verwerven van een hoger inkomen uit werk is de belangrijkste manier om uit armoede te komen en schulden af te lossen. Schulden veroorzaken aanhoudende geldzorgen en daarmee stress en angst (Mullainathan & Shafir, 2013). Hierdoor zijn mensen met schulden vaak onvoldoende in staat aandacht te besteden aan andere belangrijke zaken, zoals het zoeken van werk en het naleven van aan de uitkering verbonden verplichtingen. Reden te meer om te achterhalen wat arbeidsdeelname van bijstandsgerechtigden met schulden kan belemmeren én bevorderen. En bovenal, om oplossingen te noemen die mensen in de bijstand met schulden weer aan het werk kunnen helpen.
Wat arbeidsdeelname in de weg staat
Veel belemmerende factoren bevinden zich vooral in de hulp- en dienstverlening door gemeenten. Zo komt integraal werken slechts moeizaam van de grond: schuldhulpverlening en Werk & Inkomen zijn veelal nog gescheiden werelden. Of zoals een gemeentemedewerker zei: ‘Op beleidsniveau weten medewerkers van verschillende organisaties elkaar goed te vinden. Ook in pilots weten medewerkers elkaar te vinden, zijn er korte lijnen en vindt er casuïstiekoverleg plaats. Maar in het dagelijkse werk wordt er nog te vaak te verkokerd gewerkt vanuit de eigen organisatie.’
Bovendien hebben diensten Werk & Inkomen weinig kennis van schuldenproblematiek en zijn ze slecht in staat schulden te signaleren. Ook gebrek aan nazorg door schuldhulpverlening en Werk & Inkomen staat de arbeidsdeelname van mensen met bijstand en schulden in de weg.
Maar er zijn eveneens obstakels door de aard van de problematiek. Zo loont werken niet altijd en trekken mensen om allerlei redenen vaak te laat aan de bel. Velen hebben naast geldzorgen ook andere problemen, zoals gezondheidsklachten en psychosociale problematiek. Schulden, al dan niet in combinatie met andere problemen, veroorzaken veel onrust en stress bij mensen en beperken hun zelfredzaamheid. Dit zijn echter factoren die mensen zelf lastig kunnen beïnvloeden.
Doorvragen over schulden en geldzorgen
Specifieke aanpakken en werkwijzen zijn daarom nodig om de arbeidsdeelname van bijstandsgerechtigden met schulden te bevorderen. Bijvoorbeeld door bij de aanvraag van een bijstandsuitkering een korte signaleringsvragenlijst te gebruiken – zoals de financiële signaallijst van schuldhulpverlening en beschermingsbewind: Mesis® – kan worden vastgesteld hoe iemands financiële situatie is. Met dit hulpmiddel kunnen professionals van Werk & Inkomen doorpraten over problematische schulden en geldzorgen, waardoor klanten adequater en sneller kunnen worden verwezen naar de schuldhulpverlening.
Professionals van Werk & Inkomen en schuldhulpverleners zijn zo tevens beter op de hoogte van elkaars werk. Want, zo vertelde een schuldhulpverlener: ‘In een organisatie als de gemeente weet soms de ene hand niet wat de andere aan het doen is. Zo komt het voor dat een maatregel wordt genomen tegen een klant die de regels overtreedt, waardoor deze direct in betalingsproblemen komt. Dit kan ook voor de schuldhulpverlener als een verrassing komen en het schuldhulpverleningsproces dwarsbomen.’
Meer kennis en empathisch vermogen nodig
Professionals van Werk & Inkomen realiseren zich niet altijd wat de impact van schuldenstress is op het gedrag van mensen. Een werkwijzer, ontwikkeld in nauwe samenspraak met professionals zelf, kan hun kennis hierover helpen verhogen. Er is al een bruikbaar boek als startpunt beschikbaar.[1] Professionals van Werk & Inkomen zouden tevens een training moeten volgen over het effect van problematische schulden op het gedrag van mensen.[2]
Zo’n werkwijzer verhoogt de kennis en het empathisch vermogen van professionals van Werk & Inkomen. Ook kunnen zij sneller problematische schulden bij mensen signaleren en beter geïnformeerd doorverwijzen. Ze krijgen zo beter zicht op wat ze wel en niet kunnen vragen aan en verwachten van mensen met problematische schulden.
Pas arbeidsfit na creatie schuldrust
Eerst schuldrust creëren met schuldhulpverlening, voorkomt dat professionals van Werk & Inkomen tijd en moeite investeren in mensen die nog niet arbeidsfit zijn. In een situatie van schuldrust zijn de schulden van de klant geregeld en is er sprake van financiële stabiliteit. Schuldrust schept de voorwaarden om weer aan betaald werk te denken. Het vermindert stress en zorgt ervoor dat mensen hun aandacht weer voor het grootste deel kunnen richten op andere zaken dan hun problematische schulden.
Schuldrust creëren kost tijd en gedurende die tijd lijkt het niet verstandig om klanten sollicitatieplicht op te leggen. Werk & Inkomen moet wel weten wanneer voor klanten schuldrust is gecreëerd en wanneer ze dus rijp zijn voor een werktraject. Schuldrust creëren via een saneringskrediet kan snel gaan en maakt dat mensen zich dan sneller op re-integratie kunnen richten.
Nog een poosje langer helpen de geldzaken op orde te houden
Mensen die na afronding van een schuldhulpverleningstraject nog onvoldoende vertrouwen hebben in hun eigen financieel-administratieve capaciteiten, kunnen baat hebben bij nazorg van professionals of vrijwillige schuldhulpmaatjes. Zij helpen dan nog een poosje de geldzaken op orde te houden. Ook bij nazorg kan een werkwijzer professionals handvatten bieden. Daarvoor moet allereerst geïnvesteerd worden in het opzetten en uitvoeren van de nazorgtrajecten.
Nazorg is eveneens een manier om contact te houden met mensen en na te gaan of ze bijvoorbeeld hun afspraken over zoeken naar werk nakomen. Niet iedereen heeft hierbij dezelfde behoeften: maatwerk blijft vereist.
Rosanne Oomkens is werkzaam bij Panteia. Catelijne Akkermans is zelfstandig onderzoeker. Roeland van Geuns is lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam. Allen werkten aan het onderzoek voor Instituut Gak naar bijstandsgerechtigden met schulden. Dit artikel is gebaseerd op onderzoek ‘Bijstandsgerechtigden met schulden’ dat Panteia (2018) met subsidie van Instituut Gak uitvoerde.
Referenties
Mullainathan, S., Shafir, E. (2013). Schaarste - Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. Amsterdam: Maven Publishing.
Eindnoten:
[1] De eindjes aan elkaar knopen. Cruciale vragen bij financiële problematiek in de wijk (De update) van Nadja Jungmann, Peter Wesdorp en Erica Schruer.
[2] Zoals: Training Wegwijs in Schuldhulp door Anne Goené i.s.m. de Hogeschool van Amsterdam.