Als ik me als lesbische vrouw met twee kinderen probeer te verplaatsen in de situatie van Oost-Europese lesbo’s, homo’s, bi’s en transgenders krijg ik het benauwd. Dit keer wordt het recht op huwelijk ontnomen, maar waar houdt het op? En wat moet je dan in zo’n situatie? Die angst die je hebt als je ‘anders’ bent, is bijna niet uit te leggen aan mensen die altijd tot de norm behoren. Dat je bij een nieuwe baan soms een kleine aarzeling kent om helemaal je zelf te zijn. Dat ook jij je in je buurt niet helemaal veilig voelt. Of verplaats je eens in een Somalisch gezin dat gevlucht is. Als jij het vuurwerk hoort knallen voel jij je dan nog wel veilig?
Als ‘het volk’ van mij af wil om wie ik ben, dan gebeurt dat ook. Dat is wat veel mensen verstaan onder democratie: de meerderheid beslist en die meerderheid is vaak de norm. Als minderheid ben je dan uitgeleverd aan de grillen van de ‘grootste groep’. Dat geldt in Slovenië voor homo- en biseksuelen en transgenders, maar als ik de geluiden van ‘het volk’ hoor zou het morgen hier ook kunnen gaan gelden voor vluchtelingen, moslims en mensen met een donkere huidskleur. Er zijn helaas vele voorbeelden waarin de meerderheid besluit de minderheid eruit te gooien, om te leggen of simpelweg het leven zuur te maken. Maar hoe zorgen we dat onze democratie voor iedereen eerlijk is?
Om te beginnen, laat de meerderheid niet over de rechten van minderheden beslissen. Dus niet over het ‘homohuwelijk’, over de veiligheid van vluchtelingen, het recht op godsdienstuitoefening van moslims en zelfs niet over zwarte piet. Laat burgers wel meebeslissen over zaken die iedereen kunnen raken zoals bestemmingsplannen, welzijn en gezondheid. En natuurlijk moeten omwonenden ook inspraak kunnen krijgen over waar en hoe vluchtelingen opgevangen worden; maar voorkom vervolgens dat vluchtelingen hun veilige plek in rook zien opgaan. Dit is een zoektocht naar een balans: bestuurders met visie en lef moeten proberen het evenwicht te vinden tussen burgers zelf laten beslissen en het beschermen van de kwetsbaren.
Een toverformule bestaat niet. Maar verschillende wetenschappers wijzen erop dat ruimte voor verhalen van mensen die ‘anders’ zijn essentieel zijn in het hele proces. Zoals cultureel antropoloog Halleh Ghorashi stelt: democratie zonder oppositie is eigenlijk geen echte democratie. Democratie betekent dat er ook ruimte is voor ‘anders zijn’. Je inleven in het perspectief van ‘de ander’ is hierbij essentieel, zo toonde sociaal psycholoog Dan Batson aan. Dit zorgt voor empathie en positieve gevoelens voor iemand die op het eerste gezicht heel anders lijkt dan jijzelf. Wat zou er gebeuren als er in Slovenië echt geluisterd zou worden naar de verhalen van koppels van gelijk geslacht?
Een les van Slovenië is dat we niet met de ‘de ander’ leren omgaan in het stemhokje. We moeten letterlijk en figuurlijk uit die hokjes. Een echte participatiesamenleving bestaat niet uit boze burgers in hokjes, maar uit betrokken burgers. Mensen die betrokken zijn bij hun leefomgeving maar vooral ook bij elkaar.
Hanneke Felten is werkzaam als projectleider en onderzoeker bij Movisie