Voor een goed functionerende lokale democratie zijn sterke en kwalitatieve lokale en regionale media essentieel, aldus de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Raad voor Cultuur in hun advies Lokale media: niet te missen.1 Naast een controlerende functie, onderscheiden de raden in het ideale geval ook een verbindende, educatieve en culturele functie.
Onder meer op basis van gesprekken met tientallen vertegenwoordigers van lokale, regionale en landelijke media schetsen de beide adviesorganen echter een zorgwekkend beeld. In veel gemeenten kunnen media hun verschillende functies niet meer naar behoren uitvoeren, vanwege een gebrek aan journalistieke kwaliteit, te weinig geld en een te grote afhankelijkheid van gemeentelijke bijdragen.
Sanering en schaalvergroting
De regionale dagbladen kampen al jaren met dalende oplagen. In reactie daarop zijn de uitgevers een proces van sanering en schaalvergroting gestart. Veel regionale bladen zijn inmiddels in het bezit van de twee Vlaamse reuzen, DPG Media en Mediahuis, die ook de landelijke dagbladmarkt in ons land domineren.2
Uit economisch oogpunt kan schaalvergroting verstandig beleid zijn, onder meer om te voorkomen dat internationale digitale spelers als Facebook en Google nog meer advertentie-uitgaven naar zich toe trekken dan ze nu al doen. Dat gaat ten koste van de traditionele media. In 2018 eisten de grote internationale online-ondernemingen ruim de helft van alle mediabestedingen van ongeveer € 1.974 miljoen op.3 Een aandeel dat sindsdien zeker niet minder is geworden.
Schaalvergroting heeft echter ook nadelen voor de regionale nieuwsvoorziening: het fijnmazige stelsel van lokale edities maakt steeds meer plaats voor een systeem van grote regionale edities. En dat, zo concludeerde het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek in 2013, kan er op termijn toe leiden dat de lokale en regionale papieren media de band met hun lezers verliezen.4 Minstens zo belangrijk is dat er lege medialandschappen dreigen te ontstaan waarin de journalistiek als waakhond van de democratie geheel ontbreekt.5
Weinig interesse jongeren
Zelfs voormalig staatssecretaris voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Sander Dekker, onderkende het dreigende democratische tekort. De bewindsman, die toch niet echt bekendstaat als beschermheer van sociale en culturele voorzieningen, schreef in een Kamerbrief van 2017 dat er in de politiek en in de mediasector ‘een breed gedragen gevoel bestaat dat het journalistieke aanbod op lokaal en regionaal niveau verschraalt’.6 Hij zou er ten behoeve van de lokale democratie wat aan gaan doen. Verder dan vrome woorden kwam Dekker niet.
Arie Slob, de minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media in het kabinet-Rutte III, ondernam in tegenstelling tot Dekker wel actie. Hij stelde € 15 miljoen beschikbaar om de samenwerking tussen regionale en lokale publieke omroepen te stimuleren.7 Ook ontwierp hij een subsidieregeling waarmee regionale publieke omroepen geld kunnen krijgen voor projecten die (onder meer) gericht zijn op innovatie en samenwerking.
Of het overheidsbeleid genoeg is om de lokale media overeind en relevant te houden voor de lokale nieuwsvoorziening en voor het vertrouwen in de lokale politiek? Cijfers van de diverse regionale media laten zien dat dit op zijn minst onzeker is.
De oplagen van de regionale kranten vertonen al geruime tijd een neergaande lijn. De cijfers spreken voor zich. In de volgende rubriek is de afname in bereik van de regionale dagbladen afgezet tegen die van de landelijke dagbladen. Het levert een weinig opwekkend beeld op.
Gemiddeld dagelijks bereik landelijke en regionale dagbladen per leeftijdsgroep
Landelijke dagbladen:
| 13-19 | 20-34 | 35-49 | 50-64 | 65+ | |
| 2020 | 15% | 12,8% | 14,5% | 21,9% | 37,6% |
| 2019 | 21,5% | 17,2% | 17,9% | 28,5% | 40,9% |
| 2018 | 22,7% | 17% | 18,5% | 30,3% | 40,8% |
Regionale dagbladen:
| 13-19 | 20-34 | 35-49 | 50-64 | 65+ | |
| 2020 | 10,3% | 9,6% | 11% | 21,8% | 36% |
| 2019 | 11,3% | 10% | 11,9% | 23,0% | 36,9% |
| 2018 | 12,1% | 8,8% | 13,7% | 24,7% | 38,4% |
De daling van het aantal lezers vertaalt zich onder meer in een substantiële afname van het aantal journalisten dat bij de regionale dagbladen werkt. Hun aantal is vergeleken met twintig jaar geleden met meer dan de helft afgenomen.
Huis-aan-huis-bladen
De oplagecijfers van de ongeveer 220 huis-aan-huis-bladen (2019) stemmen minstens zo somber als die van de regionale bladen: in tien jaar tijd is de gezamenlijke oplage daarvan gezakt van 14 miljoen (2010) tot ongeveer 8 miljoen (2020). Ook het gemiddelde bereik blijft dalen. Las 43 procent van de Nederlanders van 13 jaar en ouder in 2019 nog een nummer van een huis-aan-huis-blad, in 2020 was dat percentage gezakt tot 35,8 procent.
Gemiddeld bereik huis-aan-huisbladen per leeftijdsgroep
Huis aan huis bladen:
| 13-19 | 20-34 | 35-49 | 50-64 | 65+ | |
| 2020 | 19,8% | 20,6% | 35,1% | 42,2% | 51,9% |
| 2019 | 24,2% | 25,5% | 42,9% | 51,4% | 61,9% |
| 2018 | 30,2% | 32,3% | 52,5% | 63,2% | 74% |
Minder journalisten
De teruggang van het aantal journalisten bij de regionale bladen is dramatisch, maar het kan kennelijk nog erger. Bij de huis-aan-huis-bladen werkt helemaal geen journalist meer in dienstverband. Ze zijn allemaal vervangen door freelancers, die voor hun werk niet meer dan amateurtarieven ontvangen. Het mag niet verbazen dat de kwaliteit van de verslaggeving navenant is. Dat wringt, want huis-aan-huis-bladen vormen een wezenlijke lokale informatiebron voor burgers.
Het businessmodel van huis-aan-huis-bladen is uitsluitend gebaseerd op de verkoop van advertentieruimte. Dat ze in zwaar weer zijn terechtgekomen, komt doordat adverteerders steeds meer hun weg vinden op online-media. Geconfronteerd met teruglopende inkomsten, voegen uitgevers bladen daarom samen of ze heffen titels op. Dat laatste is bijvoorbeeld gebeurd met de LoosduinseKrant, de ZuidwesterKrant, de Blerickse krant, Het Karton, VIAGroesbeek, VIAHeumen of Breeduit en Echo, het huis-aan-huis-blad met het grootste bereik.
Betaalde nieuwsbladen
Het lot van de overgebleven 26 betaalde lokale nieuwsbladen met een gezamenlijke oplage van 134.000 − een halvering sinds de eeuwwisseling − is nog onzekerder. Ook hier eisen teruglopende advertentie-inkomsten hun tol.
Regionale en lokale omroep
Het wordt wellicht eenzijdig, maar ook de lokale en regionale omroepen hebben het moeilijk. Alle provincies hebben een regionale omroep met radio, televisie en website. In Zuid-Holland zijn er zelfs twee. Deze omroepen informeren de inwoners van een provincie met nieuws en informatie opdat ze kunnen deelnemen aan de regionale samenleving. Die taak, belangrijk voor de kwaliteit van de lokale democratie, staat onder druk omdat het gemiddelde marktaandeel van regionale radio in 2019 onder de 10 procent is gezakt. Het bereik van de lokale televisie blijft ongeveer gelijk.
Gemiddeld dagelijks bereik van regionale zenders in 2016-2020
Regionale publieke omroepen (televisie)
| 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
| 10,2% | 8,0% | 9,6% | 9,6% | 9,8% |
Regionale publieke omroepen (radio)
| 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
| 8,9% | 8,0% | 7,1% | 7,0% | 6,7% |
Eind 2019 waren er in Nederland 243 lokale publieke omroepen, actief in 342 gemeenten. Het bereik van lokale omroepen varieert van bijna nihil tot 50 procent van de bevolking, afhankelijk van de professionaliteit en de bekostiging.
Lokale omroepen worden niet, zoals regionale omroepen, gefinancierd door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, via het Mediafonds, maar door gemeenten. Het bedrag dat gemeenten aan lokale omroepen overmaken, gaat uit van de richtlijn van € 1,34 per huishouden. In de meeste gevallen is dat bedrag ontoereikend. Het Commissariaat voor de Media betitelt 28 procent van de lokale omroepen als financieel ongezond.
Uit nood geboren, werken regionale omroepen steeds vaker samen met lokale omroepen. Van gelijkwaardigheid is geen sprake. Er gaat ruim tien keer zo veel geld naar regionale omroepen als naar lokale omroepen, met alle gevolgen voor ieders professionaliteit.
Een overzicht van de lokale en regionale media is niet compleet als er geen aandacht wordt geschonken aan de commerciële radio en hyperlocals.
Commerciële radio
Naast publieke radio telt ons land ook twaalf niet-landelijke commerciële radio-omroepen. Deze moeten volgens de wet tussen 7.00 en 19.00 uur voor 10 procent regiogericht zijn.8 Naar eigen zeggen, luisteren wekelijks 1,6 miljoen mensen naar een of meer niet-landelijke commerciële radiostations.
Hyperlocals
Hyperlocals zijn websites met lokaal nieuws die niet verbonden zijn met een ander (offline-)medium. Sterk in opkomst, en vrijwel allemaal op geheel eigen manier georganiseerd en gefinancierd. De door hyperlocals geproduceerde artikelen, video, audio, maar ook onderwerpkeuze, publicatiefrequentie en journalistieke kwaliteit, verschillen sterk. Omdat ze zich vaak beperken tot het doorgeven van 112-berichten en nieuws van andere media, dragen ze in zeer geringe mate bij aan de waakhondfunctie van de journalistiek. Daar komt nog bij dat de sector kwetsbaar en weinig stabiel is. Een bekend voorbeeld van zo’n site is Flipboard.
Alles samengevat, ziet het beeld van de regionale media er als volgt uit:
En de winnaar is…
Tegenover worstelende regionale media – print, papier en televisie en (nog heel voorzichtig) websites – staan onstuimig groeiende nieuwe media. Digitale platforms als Facebook, Instagram, Twitter, LinkedIn, YouTube en nieuwsverzamelsites voorzien steeds meer mensen van nieuws. Groot risico van die ontwikkeling is dat de onafhankelijke en kritische meningsvorming wordt verstoord doordat vooral de grote, internationale platforms algoritmen gebruiken, en mensen niet langer worden geïnformeerd over de hele context van gebeurtenissen, laat staan dat deze worden voorzien van een neutrale duiding.
Gebruik van een of meer nieuwsverzamelsites per leeftijd, 2018-2021
| 18-24 | 25-34 | 35-44 | 45-54 | 55+ | |
| 2018 | 47% | 43% | 25% | 16% | 17% |
| 2019 | 58% | 41% | 34% | 21% | 18% |
| 2020 | 62% | 49% | 36% | 26% | 21% |
| 2021 | 65% | 56% | 34% | 25% | 23% |
Het almaar toenemende gebruik van digitale platforms voor de nieuwsvoorziening verzwakt de positie van de regionale media als waakhond van de plaatselijke democratie. Wat dan niet helpt, is dat gemeenten investeren in eigen communicatiekanalen in plaats van via lokale media hun inwoners te informeren over bijvoorbeeld de decentralisering van de zorg, of over het verduurzamen van woningen. Mede als gevolg van dit gemeentelijke beleid komt de onafhankelijke berichtgeving over zaken die mensen nauw aangaan ernstig in de knel. En dat heeft vooral op termijn negatieve gevolgen voor de controle op het bestuur en het vertrouwen van burgers in de lokale democratie.
Zwanenzang of wedergeboorte?
Staan we aan de vooravond van de ondergang van de regionale journalistiek? Op initiatief van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek spraken vertegenwoordigers van de landelijke en regionale journalistiek begin 2015 over wat de sector de komende tien jaar te wachten zou staan.9 Ze zagen vier mogelijke scenario’s:
- A handful of apples. Grote, internationale bedrijven als Facebook en Google nemen de markt over. De Nederlandse journalistiek wordt onbeduidend; in getal en relevantie.
- Wisdom of the crowd. Door een grote hoeveelheid kleinschalige initiatieven keert de pluriformiteit in de media terug. De regionale nieuwsvoorziening bloeit weer op en de burger kan zich opnieuw breed laten informeren. Maar ook: iedere internetgebruiker waant zich journalist, en het verschil tussen meningen en feiten vervaagt.
- The shire. De autoriteit van nieuwsmerken neemt verder af en het voortbestaan van professionele regionale media staat op het spel. Er zijn allerlei nieuwe initiatieven, maar de onzekerheid over de professionaliteit van de nieuwsvoorziening overheerst.
- Darwin’s game. Journalistieke organisaties en opleidingen werken meer samen, wat hun kans op overleven vergroot. Private en publieke partijen zoeken naar geschikte vormen van samenwerking. De overheid kijkt voortdurend naar haar rol om de regiojournalistiek te revitaliseren en te behouden.
Zeven jaar verder zijn er verschillende elementen uit de onderscheiden scenario’s te herkennen. Regionale dagbladen zijn druk doende om zichzelf digitaal nieuw leven in te blazen, waarbij lokaal nieuws geldt als ‘trekker’. Lokale omroepen werken vaker samen, al dan niet in streekomroepen, om de vereiste professionaliseringsslag te maken. En regionale omroepen positioneren zich steeds vaker als digitale nieuwsplatforms, waarbij ze geregeld fungeren als partner van lokale omroepen – als opleidingscentrum en verstrekker van technische apparatuur.
Of dat genoeg is om de lokale media te laten opleven, zodat zij hun rol als waakhond van de lokale democratie weer met verve inhoud kunnen geven? De huidige situatie is, om met de Raad voor het Openbaar Bestuur en de Raad voor Cultuur te spreken, weliswaar zorgwekkend, maar niet hopeloos.
Jan van Dam is journalist.
Noten
1 Raad voor het Openbaar Bestuur & Raad voor Cultuur, Lokale Media, niet te missen. Den Haag, 2020
2 https://www.villamedia.nl/artikel/hoe-de-nederlandse-media-in-belgische-handen-kwamen-een-overzicht
4 https://www.svdj.nl/project/nieuwsvoorziening-in-de-regio/
5 Lammert Landman & Quint Kik, Liesbeth Hermans & Niek Hietbrink, Nieuwsvoorziening in de regio 2014. ‘Gelukkig zijn hier geen journalisten’. Diemen, 2015
6 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32827-131.html
7 https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2020/05/28/kabinet-verlengt-steun-aan-lokale-media
8 https://www.nlcr.nl/wp-content/uploads/2014/11/Bijlage-II-Zwartboek.pdf
9 Drs. A. Kasem, ir. M.J.F. van Waes, drs. K.C.M.E. Wannet (Van de Bunt Adviseurs), Stimuleringsfonds voor de Journalistiek, Anders nog nieuws? Scenario's voor de toekomst van de journalistiek, Amsterdam, april 2015
Bronnen
- https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2018/06/25/regionale-en-lokale-media-en-journalistiek-2000-2017
- https://www.raadvoorcultuur.nl/documenten/adviezen/2015/08/13/advies-voorstel-roos
- https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/leeftijd/bevolking
- https://www.svdj.nl/nieuws/oplage-1-dagbladen-verliezen-ruim-40-van-printoplage-sinds-2000/
- Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Wachten kan niet meer. Handvatten voor een breed gemeentelijk mediabeleid. De Haag: VNG, 2020
- Mediamonitor.nl (tabellen)
Foto: Eric Geers (Flickr Creative Commons)