De eerste stap is ervoor zorgen dat iedereen weet wat verstaan wordt onder ‘de menselijke maat’. U kunt dat doen door een overkoepelende visie (wat vinden wij belangrijk voor onze inwoners?) vast te stellen en die concreet te vertalen naar lokale regelgeving en werkwijze. Het liefst domeinoverstijgend, bijvoorbeeld door programma’s te formuleren. Zo wordt de visie onderdeel van de dagelijkse uitvoering en kunt u hier beter op sturen. Heeft u als uitgangspunt ‘iedereen doet mee’? Wat betekent dat voor de re-integratie van mensen met een bijstandsuitkering? Zet u actief in op sociale activering, op om- of bijscholing? Door dit zo concreet uit te werken, wordt meteen inzichtelijk of dit echt is wat u voor ogen heeft.
Op welke punten kunt u de visie concretiseren? Hieronder bespreek ik (een deel van) de (1) beleidsruimte, (2) beslisruimte en (3) mogelijkheden voor de werkwijze (houding en gedrag).
Beleidsruimte werk en participatie
In de Participatiewet staan de arbeidsverplichtingen en de gevolgen van het niet voldoen aan die verplichtingen, maar niet wat onder ‘participatie’ wordt verstaan. U kunt hier uw eigen accent aan geven en vastleggen; wat u belangrijk vindt voor inwoners uit uw gemeente[3].
- Kiest u voor snelle of duurzame uitstroom? Dat is van invloed op directe en uitvoeringskosten op korte én op lange termijn. Dit is ook van belang voor de vraag of u bijvoorbeeld opleidingen betaalt en of en in welke mate u aan nazorg doet.
- Biedt u re-integratie trajecten aan op basis van iemands profiel, of heeft de inwoner zelf regie in handen en denkt hij/zij actief mee?
- Wat doet u als iemand zich onvoldoende inspant om aan het werk te gaan? U heeft zowel een wortel (vrijlating van inkomsten dan wel een uitstroompremie) als een stok (waarschuwing of een maatregel). Wanneer kiest u welk instrument?
Natuurlijk is bij het maken van deze keuzes ook het beschikbare budget van belang. Wees helder over dat spanningsveld tussen visie en budget en maak inzichtelijk welke keuzes gemaakt kunnen of moeten worden.
Beleidsruimte armoede en minima
Met het armoede- en minimabeleid heeft u veel mogelijkheden[4]. Staat gezondheid hoog op uw agenda? U kunt dit stimuleren door sporten voor iedereen betaalbaar te maken via het minimabeleid. Als klimaat hoger op uw agenda staat, dan kunt u inzetten op een groen minimabeleid door bijvoorbeeld radiatorfolie en ledlampen beschikbaar te stellen. U kunt ook het accent leggen op cultuur beleven.
Daarnaast kunt u keuzes maken als het om draagkracht gaat. U kunt een harde inkomensgrens stellen, of met het stijgen van het inkomen de bijdrage stapsgewijs verlagen om de armoedeval te verzachten. U kunt specifieke doelgroepen pro-actief attenderen op de mogelijkheden. Tot slot kunt u aanvragen met terugwerkende kracht mogelijk maken. Veel mensen schieten een rekening voor in afwachting van de behandeling van hun aanvraag uit angst om schulden te maken[5]. Daarmee vervalt direct hun recht op bijzondere bijstand, terwijl het tijdig betalen van rekeningen wel is wat we van mensen vragen.
Beleidsruimte inkomen en vermogen
Giften worden vrijgelaten voor zover dat verenigbaar is met de bijstand[6]. Dat is een heel vaag begrip dat u naar eigen inzicht kunt invullen. U kunt kiezen voor een vast bedrag, bijvoorbeeld € 1.200,-, of u laat het afhangen van het beoogde effect van de gift. Draagt de gift bij aan de mogelijkheid om zich te ontwikkelen, mee te doen aan de samenleving of mensen te ontmoeten? Dat is verenigbaar met de bijstand, tenzij het bestedingspatroon buitensporig hoog wordt. En ja, daar zit een grijs gebied. Maar ook bij een vast bedrag loopt u tegen grensgeschillen aan[7]. Door regelmatig met uitvoerend professionals in gesprek te gaan over hun afwegingen, wordt de concretisering van uw visie steeds scherper en kunnen zij hun vakmanschap ontwikkelen.
Daarnaast heeft u ruimte als het gaat om smartengeld (meetellen als vermogen?), vrijlating van inkomsten uit arbeid of een premie vanwege arbeidsinschakeling (wanneer kiest u welke?), bijstand bij eigen woning bezit (verplicht verkopen?) en de keuze wat u als inkomen en vermogen meetelt voor een aanvraag om bijzondere bijstand.
Beslisruimte hoogte bijstand
De hoogte van de bijstand is bij uitstek het terrein van het Rijk. De gemeente heeft hier geen beleidsruimte, wel beslisruimte in individuele gevallen. Het college kan als dat nodig is de norm individualiseren[8], dat wil zeggen op een afwijkende hoogte vaststellen. Bijvoorbeeld voor uitkeringsgerechtigden die een (economisch) dakloze onderdak bieden en als gevolg daarvan minder huurtoeslag krijgen en een lagere uitkering als gevolg van de kostendelersnorm. Of voor jongeren tot 21 jaar zonder arbeidsvermogen, waarvan de ouders weinig tot geen mogelijkheden hebben om bij te dragen.
Werkwijze
Tot slot, het lijkt klein, maar de houding en gedrag van ambtenaren maakt echt verschil. Een glimlach, een vriendelijke woord, luisteren vanuit oprechte interesse. Heldere uitleg over plichten én rechten, ambtenaren die bereikbaar zijn voor vragen en zich aan gemaakte afspraken houden. Persberichten over mensen met een bijstandsuitkering zijn van invloed op de eigenwaarde van deze groep en voor de manier waarop niet-bijstandsgerechtigden naar deze mensen kijken. Plaatst u enkel berichten over opgespoorde fraude, of ook over het vrijwilligerswerk dat deze mensen doen? Het lijkt iets kleins, maar het maakt wel degelijk verschil. Ook dat is de menselijke maat.
Evelien Meester is manager Innovatie en Strategie bij kennis- en adviesorganisatie Stimulansz en auteur van het boek ‘Maatwerk in het sociaal domein’, hét Handboek voor omgekeerd werken, denken en doen.
Een uitvoerige versie van dit artikel verschijnt in het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken dat binnenkort verschijnt.
Noten:
[1] Zie ook bijvoorbeeld het rapport ‘Klem tussen balie en beleid’ van de Tijdelijke commissie Uitvoeringsorganisaties.
[2] Deze mediaberichten zijn vooral een weergave van de tijdsgeest. Als dezelfde situaties 2 jaar geleden hadden plaatsgevonden, dan waren ze vermoedelijk gepresenteerd als grootschalige fraudezaken, terwijl ze nu worden bestempeld als schrijnende uitwassen van de sociale zekerheid.
[4] Art. 108 jo 147 Gemeentewet en art. 35 Participatiewet
[5] De gemeente heeft 8 weken voor het behandelen van de aanvraag. Dan is de betaaltermijn al lang verstreken.
[6] Art. 31, tweede lid onderdeel m Participatiewet
[7] Toen in het begin van de coronacrisis kinderen thuisonderwijs kregen, kwamen er allerlei crowdfundingacties op gang om laptops voor schoolkinderen te regelen. Wat als dat boven de € 1.200,- uit gaat? Moet het dan gekort worden? Lijkt me niet voor de hand liggend.
[8] Art. 18, eerste lid Participatiewet
Foto: LinkedIn Sales Solutions via Unsplash