Recent verscheen een indrukwekkend rapport van de Sociaal Economische Raad (SER) met de aansprekende titel Gezond opgroeien, wonen en werken.1 Het daarin kernachtig geformuleerde advies is mij uit het hart gegrepen: ‘… beleid vooral te richten op het wegnemen van maatschappelijke oorzaken van gezondheidsrisico’s én op het verbeteren van de gezondheid van iedereen, met gerichte en extra aandacht voor mensen in een kwetsbare positie’ (p. 7).
Vervolgens vertaalt de Raad dit advies naar zes beleidsrichtingen, waarbij de leefomgeving van mensen het vertrekpunt is en een integrale, domeinoverstijgende aanpak centraal staat.
Van zorg naar gezondheid
Door de gestage toename in chronische en leefstijlgerelateerde aandoeningen, in zorgvraag en zorgkosten en de steeds krappere (zorg)arbeidsmarkt, krijgen gezondheid en preventie – opnieuw – een belangrijke rol toegedicht in het debat over de knellende gezondheidszorg. Getuige daarvan zijn ook het Integraal Zorgakkoord (IZA)2 en het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA).3 Dit nieuw ingezette beleid bepleit een transformatie van zorg naar gezondheid.
De meest welvarenden onder ons leven gemiddeld zeker vijftien tot zeventien jaar langer in goede gezondheid
Het streven naar meer gezondheid is waardevol. Al decennialang hebben betere zorg en meer preventie onze levensverwachting flink opgestuwd. Maar niet in gelijke mate voor iedereen. Er zijn enorme verschillen in gezonde levensverwachting: de meest welvarenden onder ons leven gemiddeld zeker vijftien tot zeventien jaar langer in goede gezondheid vergeleken met degenen in de meest kwetsbare sociaaleconomische omstandigheden.4 En chronische, leefstijlgerelateerde aandoeningen liggen aan de basis van deze verschillen.
Toename chronische aandoeningen
Er zijn grofweg drie hoofdoorzaken voor de gestage toename van chronische aandoeningen:
1. demografische ontwikkelingen: we worden gemiddeld ouder en ouderdom komt met gebreken;
2. de steeds betere gezondheidszorg en preventie zorgen voor vroegtijdige herkenning én effectieve behandeling van veel voorheen fatale ziekten, die daarmee nu chronisch worden (zoals verschillende vormen van kanker, hart- en vaatziekten, diabetes et cetera;
3. onze leefomgeving speelt een grote rol, de toegenomen welvaart heeft ervoor gezorgd dat we meer zijn gaan roken, meer alcohol drinken, meer en calorierijker eten, steeds minder bewegen en meer stress ervaren.
Je leefstijl, roken, drinken, eten, bewegen zijn toch gedragingen waar je zelf bewust voor kunt kiezen?
Dat samen heeft geleid tot een flinke groei in wat ook wel welvaartsziekten wordt genoemd: longziekten, hartvaatziekten, obesitas, diabetes type 2, aandoeningen van het bewegingsapparaat en mentale aandoeningen zoals depressie, burn-out en angststoornissen.5
Nu is het zo dat mensen in kwetsbare omstandigheden vaker chronische aandoeningen hebben. En leefstijl speelt daarin een grote rol, ze roken vaker, eten vaker minder gezond, sporten en bewegen minder en ervaren veel meer dagelijkse stress.
Een voor de hand liggende gedachte is dan ook: dat biedt perspectief, want je leefstijl, roken, drinken, wat je eet en hoeveel je beweegt, zijn toch gedragingen waar je zelf bewust voor kunt kiezen?
Pertinente misvatting
Dat leefstijl vooral een kwestie van rationele keuzen is, is gebaseerd op een pertinente misvatting. Wat we eten, drinken, roken en hoeveel we bewegen wordt voor pakweg 95 procent bepaald door routines, gewoonten en aangeleerd gedrag die op hun beurt grotendeels worden bepaald door onze sociale en fysieke leefomgeving.6 Het zijn ouders, vrienden, de school en de buurt, de directe omgeving waarin kinderen opgroeien die hun gedrag in belangrijke mate vormen.
En daar komen ook de verschillen om de hoek. Denk aan de prijsverschillen tussen gezondere en ongezondere producten, het overvloedige aanbod van goedkoop, bewerkt voedsel in supermarkten, goedkoop fastfood op elke hoek van de straat, reclame en sponsoring, kindermarketing en de lobby van grote multinationals (voor tabak, alcohol en industrieel geproduceerde voedingsmiddelen).
80 procent van de aanbiedingen in de supermarkt betreft ‘ongezonde producten’
Mensen die leven in de dagelijkse stress van een onzeker bestaan, voelen weinig ruimte om zich bezig te houden met een gezondere leefstijl. Bovendien hebben ze er vaak het geld niet voor.4 Meer aandacht voor bestaanszekerheid en de dagelijkse problemen van mensen in kwetsbare omstandigheden, daar ligt het begin van een oplossing voor het verkleinen van de gezondheidskloof.
Gezondere leefomgeving
Onze leefomgeving kan de sleutel zijn tot een gezondere leefstijl voor iedereen, waarvan vooral de mensen in kwetsbare situaties kunnen profiteren. Dan gaat het over het fysieke deel, schone lucht, water, bodem, groen in wijken, degelijke huisvesting, veiligheid en genoeg mogelijkheden om te spelen en te ontspannen.
Maar minstens zo belangrijk is het sociale aspect van de leefomgeving. Beginnend bij de dagelijkse omstandigheden waarin kinderen opgroeien, zoals kwaliteit van de opvoeding en het voorbeeld van ouders en verzorgers, vrienden en familie, de school- en werkomgeving.7 Om de leefomgeving voor iedereen gezonder te maken, wordt het hoogste tijd om ook serieus naar de ‘commercial determinants of health’ te kijken. 80 procent van de aanbiedingen in de supermarkt betreft ‘ongezonde producten’ zoals frisdrank, alcoholhoudende drank en ‘ultra processed food’.8)
Dit vraagt om minder vrijblijvendheid in het huidige versnipperde beleid
In plaats van te wijzen naar het individu zouden we ons moeten richten op het uitbannen van kindermarketing voor snoep, frisdrank en andere zoetigheid en op het aanbieden van gezonde schoollunches. Of zorgen voor een landelijke beperking van de almaar uitdijende vestiging van fastfoodketens, voor het weren van energydrinks uit supermarkten (waar kinderartsen al enige tijd voor pleiten), een verbod op ‘vapen’ en het eindelijk invoeren van een brede suikertaks.
Verplichtend beleid
Dit vraagt om minder vrijblijvendheid in het huidige versnipperde beleid. Het vraagt om landelijk, verplichtend collectief beleid, zodat gemeenten en lokale partijen zich gesteund voelen in hun lokale gezondheidsbeleid. Gemeenten zijn vervolgens aan zet om wijken samen met bewoners gezonder in te richten: meer groen, water- en speelvoorzieningen, fiets- en wandelpaden, autoluwe zones, meer aandacht voor veiligheid, zwerfvuil in de buurt, en ruimte voor ontmoeting. En bewoners te ondersteunen om dit met elkaar in stand te houden, hen te faciliteren in activiteiten om elkaar te ontmoeten en waar ze zelf initiatieven voor willen nemen, zoals een gezamenlijke moestuin, voedselbos, buurtwinkel, of activiteitencentrum.
Er is een stevige, overkoepelende en gecoördineerde aanpak van nationale en lokale overheden nodig, met samenhangend beleid waarin het voor iedereen makkelijker wordt om – als vanzelf – in een gezondere leefomgeving ook gezondere keuzen te maken.
Ien van de Goor is bijzonder hoogleraar Publieke gezondheid en preventie aan Tilburg University.
Noten
- Gezond opgroeien, wonen, werken. Naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen. Advies 23/07. (2023) Den Haag: Sociaal-Economische Raad.
- Integraal Zorgakkoord. Samen werken aan gezonde zorg (2022). Den Haag: ministerie van VWS en gezamenlijke zorgpartijen.
- Gezond en Actief Leven Akkoord. Gemeenten en GGD’en, zorgverzekeraars en VWS zetten gezamenlijk in op een gezond en actief leven met een stevige sociale basis (2023). Den Haag: ministerie van VWS en gemeenten.
- https://adviezen.raadrvs.nl/gezondheidsverschillen-voorbij
- Mackenbach, J. Ziekte in Nederland. (2010) Amsterdam: Mouria
- Tiemeijer, W.L. (2010) Hoe mensen keuzes maken. De psychologie van het beslissen. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Amsterdam: Amsterdam University Press
- Goor, L.A.M. van de (2023) Preventie Revisited. Gezond gedrag vraagt om een gezonde leefomgeving. Oratie. Tilburg: Tilburg University.
- https://www.foodwatch.org/nl/current-nieuws/2023/haal-die-bende-van-ons-bord
Foto: Nanda Sluijsmans (Flickr Creative Commons)