Dana Charles McCoy is universitair hoofddocent aan de Harvard Universiteit in de Verenigde Staten. Samen met haar collega’s Marta Dormal, Jorge Cuartas, Angélica Carreira Dos Santos, Günther Fink en Alexandra Brentani deed zij onderzoek naar de gevolgen van geweld op de ontwikkeling van jonge kinderen uit lage inkomensgezinnen in São Paulo, Brazilië. Haar belangrijkste bevindingen tonen aan dat geweld in de wijk de ontwikkeling van jonge kinderen negatief beïnvloedt. Het effect is het grootst als het geweld dichtbij plaatsvindt, en kleiner naarmate de afstand tot het plaats delict toeneemt.
Overigens waren de kinderen uit het onderzoek van McCoy zelf geen getuigen van het geweld, maar werden zij er indirect, via de ouders, mee geconfronteerd.
Systeemtheorie
Dat de omgeving een grote rol speelt bij de ontwikkeling van ouders en kinderen is geen nieuw inzicht. Psycholoog Urie Bronfenbrenner vertelde al in 1964 aan het Amerikaanse Congres over de kern van zijn ecologische systeemtheorie.
Een onveilige wijk of buurt veroorzaakt stress bij ouders en kinderen
Daarin, zo vertelde hij toen, komt duidelijk naar voren dat de directe omgeving van grote invloed is op het gedrag van ouders en op de opvoeding en de ontwikkeling van kinderen. Een onveilige wijk of buurt veroorzaakt stress bij ouders en kinderen. Bovendien kan een onveilige leefomgeving de ontvankelijkheid van ouders voor de ontwikkelingsbehoefte van hun kinderen negatief beïnvloeden. Bij de laatsten zou dit zelfs kunnen leiden tot levenslange beschadiging.
Getuige en slachtoffer van geweld
Een onveilige woonomgeving vind je niet alleen in de achterstandswijken van Braziliaanse steden. Ook in de Verenigde Staten, Europa en in landen waar gewapende conflicten worden uitgevochten, zijn er streken en wijken waar de veiligheid van de burger te wensen overlaat.
Maar al te vaak worden vluchtelingen in het land waar ze asiel zoeken opnieuw geconfronteerd met geweld
Soms zijn ouders en kinderen niet alleen getuigen van geweld, maar zijn ze er direct slachtoffer van. Als gezinnen fysiek en financieel in staat zijn om te vluchten voor het geweld vinden zij in het beste geval een veilig onderkomen in een ander land.
Dat laatste is niet vanzelfsprekend. Maar al te vaak worden vluchtelingen in het land waar ze asiel zoeken opnieuw geconfronteerd met geweld, ditmaal van autochtone bewoners. Weer is hun leefomgeving vijandig en onveilig met alle gevolgen van dien voor het welzijn van ouders en de ontwikkeling van hun kinderen.
Cirkel doorbreken
Uit het Braziliaanse onderzoek van McCoy blijkt dat geweld in de nabije omgeving leidt tot angst en stress bij ouders. Een angst die zij vaak overgedragen op hun kinderen. Dit gebeurt grotendeels onbewust.
Problemen die worden doorgegeven aan een volgende generatie
Een voortdurende activatie van de angstcentra in het brein en een overbelasting van het stresssysteem zorgen voor grotere kwetsbaarheid, minder weerbaarheid en ernstige psychische problemen. Denk daarbij aan depressie, angst, piekeren, een laag zelfbeeld, agressie en ernstige ontwikkelingsachterstanden. Op hun beurt kunnen die leiden tot psychische problemen in de adolescentie en in de volwassenheid. Problemen die worden doorgegeven aan een volgende generatie.
Wat kun je doen om die vicieuze cirkel te doorbreken? In de jaren zestig van de vorige eeuw nam de systeemtheorie in de psychologie en psychiatrie een grote vlucht. Kort gezegd benadrukt die theorie de rol van de sociale omgeving op de menselijke ontwikkeling en vormt ze de hoogstnoodzakelijke tegenhanger voor het nog steeds dominante medische verklaringsmodel in de psychologie en psychiatrie met zijn focus op individuele kenmerken en afwijkingen.
Rechten van het Kind
Ook in de 21ste eeuw worden gezinnen nog altijd geconfronteerd met geweld in de directe leefomgeving.
Elk land moet ervoor zorgen dat kinderen in een veilige omgeving kunnen opgroeien
Dat is naar, vooral omdat een veilige leefomgeving een basisvoorwaarde is voor de gezonde ontwikkeling van kinderen. Elk land moet ervoor zorgen dat kinderen in een veilige omgeving kunnen opgroeien. Dat kan bijvoorbeeld door via een particulier initiatief, zoals de stichting Buurtgezinnen, eraan bij te dragen dat mensen elkaar helpen bij het grootbrengen van kinderen.
Om de veiligheid van de leefomgeving te bevorderen, moeten landen echter principieel het Internationaal verdrag voor de Rechten van het Kind als leidraad nemen. Met andere woorden, uitgangspunt van beleid zou moeten zijn dat samenlevingen altijd borg staan voor de ontwikkeling van het kind en de zo volledig mogelijke ontplooiing van zijn persoonlijkheid, talenten en geestelijke en lichamelijke vermogens.
Engelen
In zijn boek The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined (2011) liet de Amerikaanse psycholoog Steven Pinker zien welke ‘engelen van onze menselijke beschaving’ kunnen bijdragen aan een geweldloze wereld. Met die engelen doelt hij op het besef van wederzijdse afhankelijkheid, en het cultiveren van het begrip voor, en het medeleven met de ander. Engelen die vliegen op de vleugels van cultuur, kunst en wetenschap, en niet alleen tijdens de kerst, maar het hele jaar door. Zowel ouders als kinderen, hebben baat bij een leefomgeving waarin de overheid maximaal investeert. En dan hebben we het niet alleen over de overheid in Brazilië, maar over die in alle landen wereldwijd: van Afghanistan tot Zwitserland.
Peer van der Helm is lector aan de Hogeschool Leiden en hoogleraar Onderwijs en Zorg aan de UvA en Geert-Jan Stams is hoogleraar Forensische Orthopedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam
Foto: Rafael Fu (Flickr Creative Commons)