Eind vorig jaar publiceerde het Sociaal en Cultureel Planbureau een rapport dat concludeerde dat een ruime meerderheid van de Nederlanders zich zorgen maakt over polarisatie. Verslechterde omgangsvormen, verharding in het politieke en publieke debat en extreme of radicale meningen: het zijn volgens de deelnemers aan het SCP-onderzoek allemaal tekens dat we steeds meer en geharnast tegenover elkaar komen te staan.
Misperceptie
Maar is het echt zo dat we ons telkens dieper ingraven in verbale schuttersputjes en loopgraven? Wetenschappers wijzen er namelijk op dat polarisatie in Nederland niet is toegenomen. Hoe is dat verschil tussen menselijke perceptie en wetenschappelijke bevinding te verklaren?
Zorgen over polarisatie vloeien deels voort uit soms buitengewoon onfrisse online discussies op sociale media
Ons onderzoek geeft een even simpele als heldere verklaring: de zorgen over polarisatie vloeien voor een groot deel voort uit soms buitengewoon onfrisse online discussies op sociale media. Boosheid en verontwaardiging daarover zijn terecht. Met het oog op de gevreesde polarisatie moeten we ons afvragen of die discussies een juist beeld geven van wat mensen werkelijk vinden. Zonder aan de zorg van polarisatie te willen afdoen, is het antwoord dat online meningen lang niet altijd overeenkomen met de meningen die mensen daadwerkelijk koesteren.
Conformisme
Wij vroegen de deelnemers aan ons onderzoek om mee te doen aan online discussies over verschillende maatschappelijke onderwerpen. We wezen hen willekeurig toe aan discussies waarin anderen dezelfde mening of een andere mening verkondigden. Vervolgens keken we in hoeverre deze omstandigheden het onlinegedrag van de deelnemers beïnvloedden. Wat bleek?
Wanneer anderen een andere mening hadden dan de deelnemers, kozen de deelnemers er vaker voor om niets te zeggen. Of ze uitten een mening die aansloot op die van de anderen in de discussie, zelfs wanneer dit niet hun eigen mening was. Met andere woorden, online discussies weerspiegelen niet per se wat mensen werkelijk vinden.
We zetten persoonlijke overtuigingen soms aan de kant, om bij anderen in de gunst te vallen
De reden hiervoor moet gezocht worden in de gevoeligheid die we vertonen voor de mening van anderen. Ieder mens wil geaccepteerd worden. Sterker nog, we zijn bereid om hiervoor grote concessies te doen. Dit verlangen is zo sterk dat we in sommige gevallen gedrag vertonen dat haaks staat op wat we eigenlijk vinden. We zetten met andere woorden onze persoonlijke overtuigingen soms aan de kant, om bij anderen in de gunst te vallen.
Deze bevinding staat in schil contrast met het beeld dat mensen online discussies gebruiken om hun onderlinge meningsverschillen uit te vechten.
Wat zegt dit strategische gedrag over online discussies en de vermeende polarisatie in ons land?
- Ten eerste dat mensen eerder geneigd zijn om hun mening te uiten wanneer ze veronderstellen dat anderen die delen.
- Ten tweede dat het steeds onwaarschijnlijker wordt dat er nog verschillende meningen te horen zijn, en de expressie van de eenmaal dominante mening steeds extremere trekken vertoont. Dit proces staat bekend als Spiral of Silence.
- En tenslotte, dat online discussies een steeds meer vertekend beeld geven van de werkelijke levende meningen in de samenleving.
Groepsdynamiek
Dat sociale media een grote rol spelen in de perceptie van polarisatie, is niet verrassend. Een veelvoorkomende gedachte is dat deze polarisatie komt doordat de anonimiteit van de sociale media ertoe leidt dat mensen zich vrijer voelen om unverfroren voor hun mening uit te komen.
Uit onderzoek blijkt evenwel dat niets minder waar is: we zijn online juist eerder geneigd om onze mening aan te passen aan die van anderen. Groepsdynamiek speelt een belangrijke rol hierbij. Op de sociale media verenigen mensen zich op basis van gemeenschappelijke groepskenmerken, zoals etniciteit of politieke voorkeur. In tegenstelling tot verschillen tússen groepen, zijn verschillen bínnen groepen nauwelijks zichtbaar. Daardoor vormt de groep een ogenschijnlijk krachtig en uniform geheel die het onlinegedrag sterk beïnvloedt.
Voor ons onderzoek maakten we een onderscheid tussen Nederlanders zonder migratieachtergrond enerzijds, en Turkse en Marokkaanse Nederlanders anderzijds. Ons viel op dat Nederlanders zonder migratieachtergrond veel vaker hun gedrag aanpassen in online discussies met anderen met dezelfde etniciteit, dan ze doen in discussies met Turkse of Marokkaanse Nederlanders.
Sociale media maken het makkelijk om je met je groepsgenoten te verbinden, in de zin van volgen of vrienden worden. Ook dat blijkt een sterke invloed op ons gedrag te hebben. De complexe groepsdynamiek leidt ertoe dat online discussies geregeld extremer worden en ontsporen.
Bewustwording
Dat ons online beeld niet strookt met de werkelijkheid betekent overigens niet dat de zorgen over polarisatie ongerechtvaardigd zijn. Integendeel, onze percepties, of ze nou juist zijn of niet, beïnvloeden ons gedrag. Met andere woorden: als mensen onderlinge tegenstellingen ervaren, leidt dit, los van de werkelijke divergenties en conflicten, vaak tot vijandelijkheid.
Als we ons ervan bewust zijn dat er soms een kloof bestaat tussen wat mensen online zeggen en wat ze werkelijk vinden, kunnen we de dreiging van polarisatie juist inschatten en waar nodig afwenden. Eenmaal bekend met de werkelijke mening van anderen, kunnen we leren dat verschillen tussen groepen meestal niet zo groot zijn als vaak wordt beweerd. En dat besef kan op zijn beurt maatschappelijke spanningen verminderen.
Nick Wuestenenk is promovendus aan de afdeling Sociologie van Universiteit Utrecht
Foto: Shvets via Pexels.com