Het gaat in het onderwijs niet zozeer om wat we leerlingen en studenten meegeven aan kennis en vaardigheden, maar om wat ze zelf gaan doen met alles wat ze in onderwijs meegekregen hebben. Menswording gaat om hoe kinderen en jongeren als mens in de wereld verschijnen en hoe ze zich tot die wereld willen verhouden. Daar is ruimte en vertrouwen bij nodig. En precies dat ontbreekt nu vaak. Denken over menswording is ook nauw verbonden met iemands visie op het leven, iemands mens- of wereldbeeld, ofwel iemands levensbeschouwing.
Een laag vertrouwen domineert
De samenleving waarin de huidige generatie kinderen en jongeren opgroeit, werd in een recent onderzoeksrapport over de maatschappelijke impact van COVID-19 treffend als ‘laag-vertrouwensamenleving’ getypeerd.1 Kenmerkend voor deze samenleving is een laag vertrouwen in overheidsinstituties en een gering vertrouwen in mensen die men niet kent.
Mede onder invloed van individualisering, secularisering en globalisering is de culturele en levensbeschouwelijke diversiteit in Nederland sterk toegenomen. Toenemende diversiteit is echter niet gelijk opgegaan met het leren kennen en vertrouwen van anderen. De laag-vertrouwensamenleving uit zich dan ook in afnemende sociale cohesie, toenemende polarisering en verlies aan sociaal kapitaal. Nationaal en mondiaal worden we voor grote samenlevingsvraagstukken gesteld.
Onderwijs wordt overvraagd
De huidige samenleving stelt het onderwijs, dat menswording als ultiem doel heeft, voor grote uitdagingen. Al jaren is er de neiging om bij problemen in de samenleving naar het onderwijs te kijken. Dáár moeten de oplossingen vandaan komen: als wij een nieuwe generatie burgers nú leren hoe ze gezond moeten leven, hebben we over een x aantal jaren minder mensen met hart- en vaatziekten. Als we ze nu leren goed met diversiteit om te gaan, hebben we later minder maatschappelijke spanningen. Zo bezien is er een enorm geloof, een sterk vertrouwen, in onderwijs. Misschien wel té groot. Het onderwijs wordt behoorlijk overvraagd.
Ten dienste van ‘BV Nederland’
Ook in economisch opzicht. Onderwijs wordt namelijk al geruime tijd als een verdienmodel gezien. Zo blijkt onder meer uit een adviesrapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid.2 Goed onderwijs wordt daarin beschreven als onderwijs dat komende generaties zodanig toerust, dat het verdienvermogen van Nederland op peil blijft en liefst nog wordt versterkt.
Onderwijs dient ervoor te zorgen dat leerlingen de kennis en vaardigheden verwerven die voor de toekomst van de Nederlandse economie nodig zijn. Onderwijs staat dan dus niet meer ten dienste van de vorming van kinderen en jongeren, maar staat ten dienste van ‘BV Nederland’. Helaas treft dit alle lagen van onderwijs, van basisschool tot hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs aan toe.
Meer pedagogische ruimte en vertrouwen
Door deze maakbaarheid, beheersing en prestatiecultuur in ons onderwijs staan het levensbeschouwelijk en pedagogisch perspectief onder druk. Veel leraren en leerlingen lijden hieronder. Er is weinig ruimte en vertrouwen en er zijn zorgen om het mentaal welzijn. Veel leraren voelen zich niet gezien en erkend in hun eigen professionaliteit. Ze ervaren door alle nadruk op controle maar weinig vertrouwen. Dit belemmert hen in hun werk en dat heeft ook weer gevolgen voor leerlingen. Daarom is het heel belangrijk dat er weer meer pedagogische ruimte en vertrouwen in het onderwijs komen.
Inspireren met verhalen die een ander perspectief bieden
Maar ook vertrouwen is niet maakbaar. We kunnen niet bij onszelf noch bij anderen, dus ook niet bij leerlingen, ‘een knopje vertrouwen aanzetten’. Wat wel kan is onszelf en elkaar inspireren met en aanmoedigen door verhalen van hoop en vertrouwen. Verhalen die mensen doen opleven en perspectief bieden. Verhalen die ruimte maken voor menselijkheid en medemenselijkheid en zo tegenwicht bieden aan de nadruk die er in onze tijd en cultuur wordt gelegd op maakbaarheid, beheersingsdrang, instrumentaliteit en prestatie.
Kortom: verhalen die een tegengeluid laten horen en een ander perspectief bieden op menszijn en samenleven. Verhalen die inspireren om onderwijs vorm te geven vanuit de overtuiging dat elk mens van waarde is - los van prestaties of economisch gewin – en van betekenis is voor vandaag én morgen.
Revolutie, maar geen ‘quick fix’
Dergelijke ‘tegen-verhalen’ kunnen gevonden worden in uiteenlopende levensbeschouwelijke tradities, die tot op de dag van vandaag een krachtige bron van zin en inspiratie kunnen zijn. Voor gemeenschappen, maar ook voor individuele leerlingen en docenten, die net als ieder van ons existentiële vragen en behoeften hebben. Deze vragen en behoeften mogen met het oog op onderwijs dat menswording als ultiem doel heeft, niet verwaarloosd worden.
De levensbeschouwelijke dimensie helpt ons om stil te staan bij hoe we naar leerlingen en docenten willen kijken en maakt ons bewust van het feit dat leven niet maakbaar is. Levensbeschouwelijke tradities bieden natuurlijk geen ‘quick fix’ voor de problemen van onze tijd. Ze reiken wel een perspectief aan om het uit te kunnen houden met onzekerheid. Een perspectief om een risicovol leven in een laag-vertrouwensamenleving toch in vertrouwen aan te durven.
Tegengeluid tegen neoliberalisme en marktdenken
Om in onderwijs een tegengeluid te laten horen richting neoliberalisme en het dominante marktdenken die het onderwijs steeds meer in haar greep houden en de ruimte voor menswording onder druk zetten, is vrijheid van onderwijs tot op de dag van vandaag hard nodig. Daarvoor is een revolutie nodig die voor mij begint met fundamenteel anders naar mensen te kijken. En precies daar hebben levensbeschouwelijke tradities veel te bieden.
Gerdien Bertram-Troost is hoogleraar Onderwijs in levensbeschouwelijk en pedagogisch perspectief bij de Faculteit Religie en Theologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Dit artikel is gebaseerd op haar onlangs gehouden inaugurele rede ‘Menswording in een laag-vertrouwensamenleving. Kansen en uitdagingen voor onderwijs’.
Noten
- Engbersen, G., Van Bochove, M., De Boom, J., Bussemaker, J. et al. (2021). De laagvertrouwensamenleving. De maatschappelijke impact van COVID-19 in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam & Nederland, vijfde meting. Erasmus School of Social and Behavioural Sciences & Kenniswerkplaats Leefbare Wijken.
- WRR (2013). Naar een lerende economie. Investeren in het verdienvermogen van Nederland. Amsterdam University Press.
Foto: Jonathan Borba via Unsplash