Wanneer je het laatste regeerakkoord bekijkt en de door minister Wiersma recentelijk genoemde kerndoelen van het onderwijs, dan staat burgerschapsvorming hoog op de politieke agenda. Burgerschapsvorming is een wettelijke plicht van het onderwijs. Uit het recente rapport ‘De Staat van het Onderwijs 2022’ (Inspectie van het Onderwijs, 2022) blijkt echter dat burgerschapsvorming op veel scholen op een weinig doelgerichte en samenhangende wijze vorm krijgt.
Vooral de maatschappelijke opdracht van burgerschapsonderwijs staat onder druk
Dat wordt onder andere veroorzaakt doordat scholen onvoldoende weten wat goede invullingen zijn of wat van hen verwacht wordt. Vooral de maatschappelijke opdracht van burgerschapsonderwijs staat daarbij onder druk. Een nieuwe wet (2021) moet de burgerschapsopdracht verduidelijken. Doel is dat alle scholen leerlingen kennis en respect bijbrengen over de basiswaarden van onze democratische rechtsstaat.
Met verdere erosie van onderwijskwaliteit als gevolg
Het is echter zeer de vraag of deze wet scholen helpt beter bij te dragen aan burgerschapsvorming. Een verdere concretisering van de burgerschapsopdracht kan namelijk wanneer een te smalle invalshoek wordt gehanteerd, dat wil zeggen burgerschapsvorming zien als een apart vakgebied zonder ook integraal onderdeel te zijn van het onderwijs, de druk op het toch al overvolle curriculum doen toenemen. Met een verdere erosie van onderwijskwaliteit als gevolg.
Tegelijkertijd is in de lerarenopleidingen en het nascholingsaanbod nog altijd weinig aandacht voor burgerschapsvorming. Leraren zijn dus onvoldoende uitgerust om burgerschapsvorming te geven.
Verbinding creëren
Wij pleiten er daarom voor burgerschapsvorming niet alleen op scholen te onderwijzen, maar juist samenwerking met het brede sociaalpedagogische en educatieve domein op te pakken. Kinderen komen in hun dagelijks leven immers in aanraking met tal van ervaringen die burgerschapsonderwijs raken. Juist sociaal en maatschappelijk leren beperken zich niet tot school. Burgerschapsvorming vindt plaats in alle domeinen.
Kinderen doen het beter in een verbindende context
Ons pleidooi om de oplossing voor goed burgerschapsonderwijs juist ook buiten de schoolmuren te zoeken, wordt ondersteund door argumenten van Leo Pauw (2018). Zijn eerste argument: kinderen doen het beter in een verbindende context, volgens het bekende Afrikaanse gezegde ‘it takes a village to raise a child’. Hoe meer samenhang er is tussen opvoedingsstijlen binnen de verschillende domeinen, hoe beter dat is voor de ontwikkeling van kinderen. Ten tweede beklijven op school nieuwverworven kennis, vaardigheden en attitudes beter als die worden ondersteund door de verschillende domeinen waarin een kind opgroeit.
Leraren moeten kunnen ‘boundary crossen’
Een belangrijke reden waarom het voor leerkrachten zo ontzettend moeilijk is om burgerschap vorm te geven is de complexiteit van de maatschappelijke en soms controversiële vraagstukken – bijvoorbeeld de toenemende kansenongelijkheid, polarisatie, diversiteit en duurzaamheid. De factoren die deze complexiteit bepalen, vinden niet alleen in de school plaats, maar ook thuis, op straat, op de sportclubs of bij vriendjes.
Dit vraagt van leerkrachten dat zij kunnen ‘boundary crossen’. Zij moeten naast een stevige (vak)didactische basis diepgaande expertise op pedagogisch en sociologisch vlak bezitten.
Interprofessioneel samenwerken is een belangrijke vaardigheid
Interprofessioneel samenwerken vraagt van leerkrachten dat zij zicht hebben op het sociaalpedagogische netwerk om het kind heen, dit netwerk op waarde kunnen schatten en zich er binnen kunnen bewegen. Door dergelijke samenwerking wordt bovendien doelgerichte en samenhangende burgerschapsvorming een gedeelde verantwoordelijkheid. Professionals buiten de school kunnen de leerkracht daarmee misschien ook taken uit handen nemen en zo meehelpen aan het terugdringen van het lerarentekort.
Bruggen bouwen, ontschotten en verbinden
Dat is op papier een mooi streven, maar in de werkelijkheid nog ver weg. Leerkrachten, pedagogisch medewerkers en welzijnswerkerszijn vaak te weinig toegerust en gefaciliteerd zijn om interprofessioneel samen te werken. De hieruit voortvloeiende handelingsverlegenheid begint al in de opleidingen van professionals: het leren samenwerken in interdisciplinaire teams van studenten uit de lerarenopleidingen en aan de lerarenopleiding gelieerde opleidingen als pedagogiek en social work gebeurt zeer fragmentarisch.
Voor samenhangende en doelgerichte burgerschapsvorming op scholen is het daarom noodzakelijk om de focus in de opleidingen van professionals te verleggen. In plaats van bij de start van een opleiding inzoomen op één specifieke doelgroep, één vakgebied of één domein zou vanaf het begin het ontwikkelen van een gemeenschappelijke pedagogisch, didactisch en sociologische basis centraal moeten staan.
Interprofessioneel leren samenwerken is noodzakelijk om complexe burgerschapsvraagstukken uit de dagelijkse praktijk te adresseren. Om dit te realiseren moeten bruggen gebouwd worden, moet ontschot worden en moeten verbindingen worden gelegd tussen de verschillende werelden om het kind heen. Een verduidelijking van een wet, uitsluitend gericht op het onderwijs, is dan verre van toereikend.
Anton Boonen en Mirjam van der Ven werken bij het lectoraat Participatie & Stedelijke Ontwikkeling en de lerarenopleiding basisonderwijs van Hogeschool Utrecht.
Foto: Partij van de Arbeid (Flickr Creative Commons)