Terug naar normaal. We willen niets liever. Het normaal van vóór de corona, de varianten, de lockdowns, de avondklok. Gewoon weer zonder mondkapje eindeloos winkelen, zonder afstand en organisatorisch gedoe naar film, theater, restaurants. Elkaar zorgeloos in de armen vallen, samen lachen en huilen, samen dansen en feesten. Knuffelen.
Het zijn heel menselijke behoeftes. We zijn als mensen echte groepsdieren, we zijn met elkaar verbonden, we hebben elkaar nodig. Wie geïsoleerd raakt of verstoten, wordt depressief. Geen betere troost dan een arm om je schouder, geen betere steun dan iemand die je hand vasthoudt. Nabijheid is een levensbehoefte.
Maatregelen waar we ziek van werden
Dit besef moet haast wel aan de basis van het Nederlandse coronabeleid, of wat daarvoor moest doorgaan, hebben gestaan. Steevast kregen we te horen hoe zwaar de maatregelen waren, maar dat het echt nodig was om door te zetten. Samen de schouders eronder, opdat we er zo snel mogelijk weer vanaf zouden zijn.
We moésten ziek worden, maar niet allemaal tegelijk
Tegelijk waren die maatregelen dan weer niet zo dat we niet ziek werden. Vanaf de allereerste persconferentie was duidelijk dat ingezet werd op kudde-immuniteit. We moésten ziek worden, maar niet allemaal tegelijk, want dat kon de zorg niet aan. Dus je moest vooral zelf zorgen dat je niet ziek werd, dan zorgde het beleid er uiteindelijk voor dat je het wel werd: er werd steeds een beetje losgelaten, zoveel als de ziekenhuiscapaciteit en de ic’s toelieten.
Vanaf het begin hoorden we ook dat de maatregelen bedoeld waren om kwetsbaren te beschermen. Niet dat dat werkte, trouwens, er vielen vele doden. Steevast kregen we te horen dat degenen die bezweken aan corona ‘onderliggend lijden’ hadden. Ze waren oud, ziek, dik, laagopgeleid, hadden een niet-westerse migratieachtergrond. Kortom, ze waren al kwetsbaar en stonden dus blijkbaar sowieso al op de lijst van Magere Hein. Inmiddels voorkomen de vaccins gelukkig veel leed, maar gezien de tienduizenden nieuwe besmettingen per dag, houden ze corona vooralsnog niet tegen.
Kabinet kapt met coronabeleid
Ondanks talloze en herhaalde waarschuwingen van de World Health Organization dat corona noch ongevaarlijk, noch voorbij is, heeft het kabinet in zijn oneindige eigenwijsheid besloten te kappen met het coronabeleid. De NOS heeft gedienstig het corona liveblog afgesloten, de oorlog in Oekraïne vult de nieuwspagina’s.
In de persconferentie van 15 maart werden weliswaar de zeer hoge besmettingscijfers genoemd, maar de ziekenhuizen konden het goed aan, aldus sprak de kersverse minister Kuipers van Volksgezondheid opgewekt. Dat is overigens niet de indruk die je krijgt als je mensen in de zorg spreekt, maar soit.
In ieder geval konden de drie belangrijkste maatregelen vervallen: de verplichte mondkapjes in het openbaar vervoer, het testen voor toegang bij grootschalige inpandige evenementen en de eis van een certificaat bij inreizen in Nederland. Ook het thuiswerkadvies en het advies om in het onderwijs tweemaal per week te testen, kwamen te vervallen.
Meeste adviezen zijn gericht aan kwetsbaren
De meeste adviezen die overeind blijven, zijn gericht aan de kwetsbaren zelf, die moeten zelf maar zorgen dat ze niet besmet raken: houd afstand, schud geen handen, mijd drukke plaatsen en openbaar vervoer, draag een mondkapje en ‘overweeg om bezoekers te vragen voor het bezoek een zelftest te doen’.
Maar wie zijn die kwetsbaren nu eigenlijk? Volgens de omschrijvingen van RIVM en overheid zijn dit ouderen, mensen die ‘onderliggende aandoeningen’ hebben en niet gevaccineerd zijn, en mensen met ernstige afweerstoornissen bij wie de vaccinatie niet of onvoldoende werkt. In medisch opzicht is dit wellicht een adequate omschrijving van een kwetsbaar deel van onze bevolking, maar in maatschappelijk opzicht wordt hier een knoeperd van een fout gemaakt. Meerdere zelfs.
Kwetsbaren zijn overal en onmisbaar
Om te beginnen zijn de ‘kwetsbaren’ helemaal geen groep. Het beeld van kwetsbaren is dat ze een beetje buiten de samenleving staan, dat ze zich maar moeten en kunnen afzonderen voor hun eigen veiligheid. Geen woord over mensen die nu weer gewoon naar hun werk moeten, die werkende huisgenoten hebben of kinderen die naar school gaan, alwaar het virus vrolijk rond raast. Niets over opa’s en oma’s die op hun kleinkinderen passen, over mensen die vrijwilligerswerk doen, mantelzorg verrichten en/of zelf ontvangen.
Niemand die er ook maar enig idee van heeft om hoeveel mensen het gaat, maar in ieder geval zijn kwetsbare mensen overal en zijn ze een onmisbaar onderdeel van onze samenleving. Het loslaten van maatregelen en zelfs adviezen beschermt hen niet. Sommigen gaan noodgedwongen in isolatie of zijn inmiddels al twee jaar in isolatie of doodsangst. Zij worden nu aan hun lot overgelaten, onder de vlag van eigen keus, eigen verantwoordelijkheid.
Niemand is onkwetsbaar
De tweede fout is het idee dat de kwetsbaren zich maar moeten beschermen, zodat de rest van de bevolking eindelijk weer kan gaan leven. Nog afgezien van het feit dat juist de kwetsbare mensen steeds het meest hebben moeten inleveren, is ‘de rest’ niet onkwetsbaar.
Je kunt zonder het te weten een onderliggende aandoening hebben, je kunt long-covid ontwikkelen, ook na een besmetting met lichte symptomen. We hebben nog nauwelijks besef van de omvang van dit probleem, maar het is een mythe, een kapitale fout, om te denken dat ‘endemisch’ (een ziekte die er nu eenmaal bij hoort en waar we mee moeten leren leven) ook betekent dat het onschuldig is.
Je veiligheid is in hoge mate afhankelijk van het gedrag van anderen
Vrijblijvende adviezen zijn een misvatting
De derde fout is dat weliswaar geadviseerd wordt om voorzichtig te zijn en afstand te houden, maar dit op geen enkele manier wordt gefaciliteerd. De adviezen zijn vrijblijvend, alsof mensen die ervoor kiezen zich dan kunnen beschermen. Dit is een misvatting. Je veiligheid is in hoge mate afhankelijk van het gedrag van anderen. En dat gedrag kun je vaak niet zien (je weet niet of iemand heeft geknuffeld met een besmet persoon) en al helemaal niet sturen.
Juist als mensen nog niet weten dat ze besmettelijk zijn, kunnen mondkapjes veel leed (besmetting van anderen) voorkomen. Hoe normaler mondkapjes zijn, in openbaar vervoer, winkels en openbare gebouwen, des te groter hun collectieve werkzaamheid. Het verdwijnen van de mondkapjes betekent dat openbaar vervoer en winkels niet meer veilig zijn, zeker niet met de enorme aantallen besmettingen van nu. Veiligheid is ook ver te zoeken in de zorg, in ziekenhuizen en op scholen.
Waarom zitten thuistests niet in het standaardpakket?
We hebben de overheid nodig
De adviezen aan kwetsbaren zijn zowel figuurlijk als letterlijk een dooddoener. De maatregelen helpen alleen als ze collectief worden gehanteerd en gefaciliteerd, door beleid dus. En dat ontbreekt. Waarom zitten thuistests niet in het standaardpakket? Waarom heeft nog niet elke wijk een teststraat? Waarom moet je voor vaccinaties nog steeds naar een uithoek, als je pech hebt vele tientallen kilometers verderop? Waarom hebben scholen nog steeds geen ventilatie en structurele programma’s om ook thuis de lessen te volgen? Waarom is (waar mogelijk) thuiswerken niet gewoon een blijvende optie geworden? Het bleek immers prima te werken.
Dit is waar we de overheid voor nodig hebben. Er zijn zaken waar we namelijk niet onderling uitkomen. Veiligheid in de trein wordt niet geregeld door alleen zelf een mondneusmasker te dragen; mobiliteit wordt niet gewaarborgd door mensen uit het ov te verjagen. We hebben niet alleen een solide en menselijk beleid nodig, maar ook een narratief waarbij we met elkaar, voor elkaar zorgen. Waarbij de ziekte het probleem is, en niet de maatregelen – en zeker niet de kwetsbaren.
Uiteindelijk zijn we van elkaar afhankelijk
Er ontstaat nu fundamentele ongelijkheid, een tweedeling in de samenleving, maar ook onderlinge agressie en wantrouwen tegen de overheid en de wetenschap. Dit alles was niet onvermijdelijk, maar is een gevolg van nalatig beleid en slechte communicatie. Politici en media namen hun verantwoordelijkheid niet en maakten keuzes die uiteindelijk voor alles en iedereen slecht uitpakten: de economie, de volksgezondheid, de samenleving als geheel.
Het trieste is dat we daar allemaal kwetsbaar voor zijn. Je kunt je niet onttrekken aan de gevolgen van dit wanbeleid, aan de haat, aan het wantrouwen. Je kunt dierbaren verliezen. Je kunt ongewild ziek worden of anderen besmetten. Of je krijgt de zorg niet die je nodig hebt, omdat het systeem op omvallen staat.
Natuurlijk zullen mensen met een goede gezondheid, een flink inkomen en een gunstige leefomgeving (groot huis, veilige buurt) nog het meest de illusie hebben dat zij de dans ontspringen. Maar vergis je niet, in een samenleving met grote verschillen in kansen blijken ook de meest bevoorrechte groepen kwetsbaarder dan in een meer gelijke samenleving. En je hoeft maar naar de berichten uit Oekraïne te kijken om te begrijpen dat veiligheid geen individueel, maar een collectief goed is.
Uiteindelijk zijn we van elkaar afhankelijk, omdat we, zoals ik in het begin al zei, door en door sociale dieren zijn. Wanneer de kwaliteit van de groep slecht is, treft dat uiteindelijk iedereen. De overheid zou die kwaliteit moeten bewaken, want als individuen kunnen wij dat niet. We kunnen ‘omzien naar elkaar’ (titel van het coalitieakkoord), maar hebben vooral ook een overheid nodig die omziet naar ons allemaal.
Mieke van Stigt is socioloog en pedagoog.
Foto: Gerard Stolk (Flickr Creative Commons)