Denzel woont in een slecht geïsoleerd huurhuis in Groningen. Zijn pogingen om bij de huisbaas aan te dringen op duurzame maatregelen vingen telkens bot. Nu hij zich blauw betaalt aan energie, dreigt hij in financiële problemen te komen.
Even verderop in de straat woont Elsbeth in een energieneutraal huis. Ze betaalt wat meer huur dan Denzel, omdat woningcorporatie Patrimonium twee jaar geleden flink in de buidel heeft getast om de woningvoorraad te verduurzamen. Van de hoge energieprijzen merkt Elsbeth niets.
Denzel gaat met Elsbeth die avond in een café een biertje drinken om deze ongelijkheid met elkaar te bespreken. Een IPA-tje op zijn tijd smaakt hem goed, zeker met Elsbeth die hij graag mag. Daniëlle van de koopwoning aan de overkant schuift ook aan.
Daniëlle en Elsbeth zitten al klaar als Denzel ietwat gehaast binnenzeilt.
'Patrimonium - Prins Bernard 1-0!'. Elsbeth weet gelukkig dat Denzel van harde grappen houdt.
'Maak daar maar 10-0 van! Wat moet ik nou doen om deze proleet in actie te laten komen? Ik heb hem al vijf keer een keurige brief gestuurd, zelfs een met alle huurders samen. Niets helpt tegen inhalige botheid. En ons kabinet laat dit helemaal lopen. Het lijkt Ter Apel wel!' Waarna ze een lange rant beginnen over het gebrek aan daadkracht van het huidige kabinet.
Politiek getreuzel
We verlaten het café even om het probleem te analyseren waar Daniëlle, Denzel en Elsbeth mee worstelen. Hoewel politiek getreuzel nooit goed te praten is, heeft het kabinet wel een lastig probleem. Je wilt heel graag de Daniëlles, Patrimoniums en Prins Bernarden van deze wereld een prikkel geven om te verduurzamen. Een prikkel die vele burgers en bedrijven tot op heden nog onvoldoende voelden. Nu voelen mensen het wel. Maar waarom moet Denzel hiervoor bloeden? Hij kàn niet eens verduurzamen, zelfs als hij het geld en de wil heeft.
Energiearmoede
De zogeheten ‘energiearmoede’ is geen marginaal verschijnsel. Het aantal huishoudens dat lijdt onder de energienota (13 tot 20 procent van het inkomen eraan kwijt) is de afgelopen maanden gestegen van 550.000 tot 630.000. Door de recente prijsstijgingen gaan sommige huishoudens met energie-armoede zelfs een kwart van hun inkomen aan gas- en licht betalen. Zelfs de oliecrisis uit de zeventiger jaren was niet zo navrant.
Je wil alleen mensen ondersteunen die buiten hun schuld last hebben van de hoge prijzen. Maar hoe bepaal je dat?
Compenseren
Er is daarmee alle reden voor het kabinet om burgers en bedrijven die dat nodig hebben te ondersteunen. Maar hoe, is lastig. Je wil alleen mensen ondersteunen die buiten hun schuld last hebben van de hoge prijzen. Maar hoe bepaal je dat? En wie gaat het uitvoeren? De belastingdienst maar even niet om redenen die geen uitleg behoeven. De energieleveranciers dan maar? Dat zijn vaak of grote logge bedrijven of juist hele kleintjes. Het is maar de vraag of die een complexe en voor hen nieuwe maatregel zomaar uit kunnen voeren. En er zijn ook nog privacy issues met uitvoering door energieleveranciers.
Prins Bernard
Het eerste probleem is het Prins Bernard-syndroom. Huisjesmelkers voelen onvoldoende druk om te verduurzamen en schuiven het probleem af op huurders die maar weinig mogelijkheden hebben hun gedrag aan te passen. Voor deze doelgroep zou je een systeem moeten ontwerpen waarbij de huurder een laag vast tarief betaalt en de meerprijs voor rekening komt van de eigenaar opdat die maximaal geprikkeld wordt om te verduurzamen. Of, zoals in ESB gesuggereerd, introduceer een cap op de huur(stijgingen) van niet energiezuinige woningen.
Dilemma
Maar de rest? Je wilt geen grote groepen mensen ondersteunen die helemaal geen last hebben van de hoge prijzen. En je wilt ook niet op microniveau ieders gebruik gaan controleren want dan zak je jammerlijk in bureaucratisch drijfzand. Ook kun je niet goed de oeroude prijzenwet inzetten om de prijs laag te houden, omdat dan of retailers failliet gaan of verder weg in de keten Gazprom en Noorse bedrijven Nederland vriendelijk uitzwaaien.
Knip
Maar wat als je een knip maakt? We kennen gedifferentieerde tarieven in de verzekeringswereld, bij universele dienstverlening en bij abonnementen voor je mobiele telefoon. Het lage tarief beloont de sobere gebruiker of helpt mensen met een kleine portemonnee, terwijl het hoge tarief grootverbruik ontmoedigt.
Overheid
Het lage tarief en de grens worden door de overheid bepaald. Leveranciers hebben leveringsplicht en kunnen dan concurreren met het hoge tarief. Denzel betaalt een vast laag tarief en Prins Bernard betaalt het hoge tarief zolang hij niet verduurzaamt. Daniëlle heeft alle reden om nog eens kritisch naar haar energiegebruik te kijken. Elsbeth is niet veel kwijt, maar haar moeder die in het Gooi woont en een zwembad heeft, is aan de beurt. Zo krijg je een goedkoop recht op een basishoeveelheid energie, hou je de prikkels in stand voor verduurzaming en behoud je de marktwerking op energietarieven.
De overheid is nodig om dit coördinatieprobleem op te lossen.
Gevangenendilemma
Je zou denken: waarom doen energieleveranciers dit niet nu al? In de verzekeringsmarkt gaat het ook vanzelf. Hier lukt dat niet omdat de leveranciers in een gevangenendilemma zitten. Ben jij de eerste leverancier die dit bedenkt, dan vertrekken de grootverbruikers naar de concurrent en ga je failliet. De overheid is nodig om dit coördinatieprobleem op te lossen.
Aanvullend plan
Hoe het kabinet ook de knip legt, je kunt aanvullend ook nog iets doen aan de overwinsten die energiebedrijven maken. In normale omstandigheden ga je geen extra belasting heffen als bedrijven mooie winstcijfers laten zien. Goed ondernemerschap moet niet bestraft worden. Maar hier hebben de energiebedrijven helemaal niets voor gepresteerd. Het is manna dat uit de hemel valt. Een zogeheten ‘windfall taks’ op overwinsten kan gewoon, zoals menig buitenland al is gebeurd. Zo verbeter je de betaalbaarheid en reduceer je oneerlijkheid.
Terug naar de kroeg
Denzel, Daniëlle en Elsbeth zijn inmiddels murw van hun eigen geklaag. Het bier is Elsbeth licht naar haar hoofd gestegen. De fantasieloze achtergrondmuziek verpest haar humeur. Hotel California, echt nog nooit gehoord dat nummer. Denzel is plotseling heel moe. Maar ze willen nog niet naar huis. Daniëlle neemt het woord.
'Genoeg geklaagd, jongens. Wat zou het kabinet moeten doen volgens jullie?' .
'Hoe moet ik dat nou weten, heb jij geen idee?'
'Ik weet het ook niet, maar ik luisterde gisteren in de auto toevallig naar een podcast van een paar economen die wel een half intelligent idee leken te hebben.'
'Vertel dat morgen maar, ik ben nu niet in de stemming om economenverhalen aan te horen'.
Marcel Canoy is hoogleraar aan de VU op het gebied van gezondheidseconomie en dementie, en adviseur van de ACM.