‘What doesn’t kill you makes you stronger.’ Dat, waar je niet dood van gaat, maakt je juist sterker. Een bekende uitspraak die gebruikt wordt als bemoediging voor mensen met ziekte of tegenslag (zie ook de afbeelding). Mensen bedoelen dat meestal troostend: het gaat nu slecht met jou, maar uiteindelijk zal de loutering, de catharsis plaatsvinden en word je er een mooier, sterker mens van.
In haar laatste toespraak als First Lady van de Verenigde Staten gebruikte Michelle Obama dezelfde redenering: van tegenslag word je sterker. Ze vertelde dat ze ooit, als decaan op een college, studenten zag die volgens haar alles mee hadden: hun ouders betaalden hun studie, ze hadden in materieel opzicht alles, maar bij hun eerste slechte cijfer gingen ze totaal onderuit ‘omdat ze niet goed uitgerust waren om tegenslag te ondergaan.’ Tegen de zaal van niet-rijke niet-witte jongeren zei ze: ‘Jullie zullen nog heel wat tegenslag tegenkomen in je leven, maar jullie hebben de weerbaarheid al ontwikkeld die nodig is om jezelf bij elkaar te rapen en dóór te gaan, dwars door de pijn heen. Jullie hebben die spier al getraind. Help anderen alsjeblieft ook om hetzelfde te doen.’ [1]
Wat is weerbaarheid?
Hoe mooi en bekrachtigend deze uitspraak ook mag lijken, er zitten toch behoorlijk wat haken en ogen aan. In het gunstigste geval voelt de ontvanger van de boodschap zich gesteund en na verloop van tijd inderdaad sterker. Maar wat nou als dit niet zo is? Dan heeft de persoon in kwestie niet alleen een tegenslag, maar ook nog eens gefaald om hiervan een Beter Mens te worden. Dat is pijnlijk en eenzaam, want met deze boodschap kun je maar beter niet tevoorschijn komen. Denk aan het gebod van Eigen Kracht en de vooral te vermijden Slachtofferrol. De termen rond tegenslag zijn bepaald niet neutraal en de boodschap is duidelijk: gij zult weerbaar zijn en sterk; gij zult persoonlijk groeien!
Wat lijkt op steun en bemoediging, is eigenlijk een opdracht: vecht en wees sterk, anders hebben we geen medelijden met je. Dat was ook inderdaad de bedoeling van de grondlegger van de uitspraak: Friedrich Nietzsche. Volgens deze ‘filosoof met de hamer’ was medelijden vooral een egoïstische daad, omdat de gever van medelijden zich daardoor beter voelde, terwijl de ontvanger de kans werd ontnomen om te leren, te groeien.
Dit zit ook in de speech van Michelle Obama verborgen. De witte kinderen die ‘alles mee hadden’ waren niet opgewassen tegen de eerste teleurstelling in hun leven. De vraag is natuurlijk of dat fair is. Natuurlijk geeft het ‘white privilege’ hen een voorsprong, maar tegelijk is het heel goed mogelijk dat die witte kinderen thuis onder enorm hoge druk staan. De VS kennen nauwelijks nog een middenklasse, dus om bij de elite te mogen blijven behoren en niet tot de ‘white trash’ te vervallen, moét je enorm scoren. De ouders weten dat en zetten hun kinderen van jongs af aan onder grote druk. De concurrentie is immers moordend. Dan kun je nog zoveel gadgets hebben, maar ook voor deze kinderen is er geen marge om fouten te maken.
De mate waarin je weerbaar bent of kunt worden hangt sterk af van persoonlijke mazzel: kom je uit een stabiel gezin, ben je gezond geboren en heb je een lage psychische kwetsbaarheid. En ook: zijn er in je directe omgeving mensen die je steunen? Mag je fouten maken en deze weer herstellen en dat er dan nog steeds van je gehouden wordt? Dit soort factoren helpen mee om op te groeien.
Het is fijn als je een bepaalde mate van economische zekerheid hebt. Het is nóg fijner als je succeservaringen kunt opdoen: in sociaal opzicht, in economisch opzicht, op school. Succeservaringen, helemáal als je er iéts voor moet doen, dragen bij aan weerbaarheid. Zo klopt het inderdaad dat je van tegenslag sterker wordt, maar alleen in die context. Iemand die alles krijgt, doet geen ervaringen op. Iemand die niets krijgt, ook niet.[2] Maar vooral moet er ruimte zijn om te falen en opnieuw te proberen.
Structureel geweld is geen tegenslag
De vraag is dan wat tegenslag precies is. Het halen van een laag cijfer lijkt misschien een kleine tegenvaller, maar zeker Michelle Obama zou moeten weten hoezeer het Amerikaanse onderwijs gericht is op prestaties. Het is uitblinken of afvallen. En dan is een laag cijfer niet een tegenvaller die je hébt, maar een teken van de ‘failure’ die je bént.
Dit past natuurlijk prachtig in de ideologie van ‘the American Dream’: als je maar echt wil, kun je alles bereiken. Terwijl steeds pijnlijker duidelijk wordt dat er maar voor weinig mensen plek is aan de top. En dat grote groepen in de bevolking structureel méér tegenwind hebben dan anderen. De nadruk op persoonlijke verdienste maakt de context onproblematisch, alsof er sprake is van natuurwetten in plaats van een vijandig, door mensen in stand gehouden, systeem. In plaats daarvan wordt het individu tot verklarende factor verheven: de winnaars hebben hun plek aan zichzelf te danken. En vice versa voor de afvallers: zij schoten als persoon tekort.
What doesn’t kill you
Er blijken in de samenleving, zowel in de VS als hier, wel degelijk een heleboel structurele zaken te zijn die je wél ombrengen (soms letterlijk, vaak figuurlijk) en die je niet sterker maken. Discriminatie heeft bijvoorbeeld een verpletterende invloed op de ontwikkelingskansen van jongeren en op hun verdere leven, zowel sociaal, economisch als fysiek. Ziekte en psychische kwetsbaarheid kunnen je tijdelijk of langdurig lamleggen. Economische crises en oorlogen ontnemen kansen aan hele generaties. En talloze mensen dragen hun leven lang nog de pijn van pesten en sociale uitsluiting. Juist de retoriek van het sterker moeten worden door tegenslagen maakt hen nog eenzamer. Ze zijn niet sterker geworden, dús schoten ze tekort.
De ideologie van individuele maakbaarheid maakt blind voor (of heeft totaal geen boodschap aan) structurele tegenslag. Zo worden deze tijden van werkloosheid steeds meer jongeren wanhopig als ze maar geen baan (op hun niveau) kunnen vinden, omdat de huidige ideologie dat aan persoonlijk falen wijdt.[3] En zelfs iemand als psychiater Jan Mokkenstorm, voorvechter van hulp bij zelfmoordgedachten, merkte laatst op dat de stijging van de suïcidecijfers erop duiden dat ‘we niet meer met tegenslag kunnen omgaan.’[4] Het is niet de tegenslag, maar juist het individuele verwijt van falen dat ons de das omdoet.
Weerbaar word je van succeservaringen en sociale steun, niét van structurele afwijzingen en sociale isolatie. Als zoveel mensen uitvallen, moeten we gaan kijken naar het systeem dat die uitval produceert. De mensen die de hardste klappen krijgen, verdienen onze grootste sympathie en medeleven. Alleen dan krijgen ze de kans om er inderdaad sterker uit te komen. Of om er überhaupt maar doorheen te komen. Alleen samen sta je sterk.
Noten
[1] (bekijk het fragment hier) https://www.youtube.com/watch?v=-8Zm7p4QChw
[2] http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2075908/So-Nietzsche-WAS-right-What-doesnt-kill-makes-stronger-scientists-find.html#ixzz4FbuTG3mp
[3] http://nos.nl/op3/artikel/2121037-jong-slim-en-werkloos-ben-je-dan-een-loser.html
[4] http://www.volkskrant.nl/opinie/jan-mokkenstorm-het-therapielandschap-is-heel-erg-vrouwelijk~a4330755/